Πως ο Βαχάν Ντεριάν διέσωσε τους «θησαυρούς» του Ετσμιατζίν

Η αρμενική εκκλησία του Τίμιου Σταυρού στη Μόσχα

Η παρακάτω παράξενη και μυστηριώδης ιστορία έλαβε χώρα το χειμώνα του 1914, παραμονές της σύγκρουσης Ρώσων και Τούρκων στην επαρχία Σαριγαμίς, όχι πολύ μακριά από το Ερεβάν. Με ορατό τον κίνδυνο, -σε περίπτωση ήττας των ρωσικών στρατευμάτων- ο Εμβέρ να προελάσει ανενόχλητος μέχρι την αρμενική πρωτεύουσα, ο Καθολικός Κεβόρκ ο 5ος πείρε μια παράτολμη απόφαση. Καλώντας όλους τους υψηλόβαθμους κληρικούς, ανακοίνωσε την πρότασή του να στείλουν στη Μόσχα όλα τα σπάνια χειρόγραφα, τα πολύτιμα αντικείμενα και οτιδήποτε αξίας υπήρχε στο Ετσμιατζίν.
Παρόλο που η πρόταση προκάλεσε την έκπληξη κάποιων ιεραρχών, ο Καθολικός κατάφερε να τους πείσει ότι ο κίνδυνος ήταν μεγάλος και ότι η κίνηση αυτή ήταν η πιο ενδεδειγμένη.
Έτσι, άρχισε η συσκευασία των «θησαυρών» του Ετσμιατζίν, που τοποθετήθηκαν σε 147 μεγάλα κιβώτια και σφραγίστηκαν με την πατριαρχική βούλα. Κατόπιν, μεταφέρθηκαν στο σιδηροδρομικό σταθμό και πήραν το δρόμο για τη ρωσική πρωτεύουσα με τη συνοδεία τριών έμπιστων ανδρών. Ο όρος που ετέθη σε όσους συμμετείχαν στην όλη προσπάθεια ήταν η απόλυτη εχεμύθεια.
Το φορτίο έφτασε στη Μόσχα το Φεβρουάριο του 1915 και παρελήφθη από μέλη της εκεί αρμενικής κοινότητας που είχαν ειδοποιηθεί κι είχαν πραγματοποιήσει όλες τις προπαρασκευαστικές εργασίες. Από τους αρμόδιους προτάθηκαν στον Καθολικό τρεις τοποθεσίες για τη φύλαξη των αντικειμένων, ο οποίος τελικά αποφάσισε να φυλαχθούν στην αρμενική εκκλησία του Τίμιου Σταυρού. Με πολλές άμαξες, οι οποίες είχαν νοικιασθεί γι’ αυτόν το σκοπό, οι «θησαυροί», με την απαραίτητη συνοδεία, μεταφέρθηκαν από τον σταθμό στην εκκλησία, όπου είχαν αντικατασταθεί οι πόρτες και τα παράθυρα από καινούριες ατσάλινες κατασκευές που παρείχαν την ύψιστη ασφάλεια. Γύρω από το ναό, κάθε βράδυ, ιερείς και μέλη της κοινότητας πραγματοποιούσαν περιπολίες. Κάθε δύο μήνες, με άκρα μυστικότητα, ανοίγονταν τα κιβώτια που περιείχαν τα χειρόγραφα, έτσι ώστε να αεριστούν και να αποφευχθεί η καταστροφή τους από την υγρασία.
Η παραμονή τους εκεί συνέπεσε με την Οκτωβριανή επανάσταση. Υπεύθυνος κομισάριος του γραφείου αρμενικών υποθέσεων ορίστηκε ο Αρμένιος μπολσεβίκος Μπογός Μανγκιτσιάν, ο οποίος σύντομα έμαθε το μυστικό της εκκλησίας του Τίμιου Σταυρού. Λίγο καιρό αργότερα, διαδόθηκε η είδηση ότι ο Μανγκιτσιάν θα διατάξει τη μεταφορά των «θησαυρών» από την αρμενική εκκλησία στο Μουσείο «Αλέξανδρος Γ’» της Μόσχας (το σημερινό Κρατικό Ιστορικό Μουσείο). Το νέο, όπως ήταν φυσικό, προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση στην αρμενική κοινότητα της Μόσχας, καθώς θεωρήθηκε προκλητική και αντιαρμενική ενέργεια. Συνεκλήθη έκτακτο συμβούλιο με τη συμμετοχή όλων των αρχών της παροικίας κι αποφασίστηκε να υπερασπιστούν τους «θησαυρούς» πάση θυσία και με οποιοδήποτε τίμημα. Πριν, όμως, προχωρήσουν σε ευθεία αντιπαράθεση με τον κομισάριο, προτάθηκε να τον επισκεφθεί μια αντιπροσωπεία αποτελούμενη από πέντε άτομα και να του θέσει τις απόψεις και τη θέση της παροικίας πάνω στο επίμαχο ζήτημα, παρόλο που όσοι τον γνώριζαν συμφωνούσαν ότι ήταν σχεδόν αδύνατο να αλλάξει γνώμη. Ένα τυχαίο, όμως, περιστατικό έμελλε να ανατρέψει την όλη κατάσταση.
Την ημέρα που είχε αποφασιστεί να επισκεφθούν τον Μανγκιτσιάν, κι ενώ κατευθύνονταν προς τα εκεί, λίγα μέτρα πριν φτάσουν συνάντησαν τον ποιητή Βαχάν Ντεριάν, ο οποίος έτυχε να περνάει από εκείνο το σημείο. Ο Ντεριάν, πέρα από προσωπικός φίλος του Μανγκιτσιάν, είχε οριστεί εκείνη την εποχή μέλος του συνεδρίου των Λαών της Σοβιετικής Ένωσης εκ μέρους της Αρμενίας. Ακούγοντας τον σκοπό της επίσκεψης, αποφάσισε να τους συνοδεύσει στο σπίτι του φίλου του.
Ο Μανγκιτσιάν, αφού τους υποδέχθηκε, επανέλαβε την άποψή του περί μεταφοράς των «θησαυρών», υποστηρίζοντας ότι η παραμονή τους στην εκκλησία εγκυμονεί πολλούς κινδύνους, μεταξύ των οποίων ο φόβος για αρπαγή τους, όπως και η καταστροφή των πολύτιμων χειρογράφων από την υγρασία κι από τα τρωκτικά, προσθέτοντας ότι, πέρα από αυτά, η έκθεσή τους στο Μουσείο θα έκανε γνωστή την Αρμενία και τον πολιτισμό της στο ρωσικό λαό. Ανέφερε μάλιστα πως σκεπτόταν να ορίσει τον φιλοαρμένιο αρμενομαθή καθηγητή Νικόλαο Αντόντσιν υπεύθυνο προστασίας των χειρογράφων.
Κατόπιν, το λόγο πήρε ο Βαχάν Ντεριάν, παραθέτοντας τα δικά του επιχειρήματα, τα οποία είχαν ως βασική αρχή το ότι είναι απαράδεκτο, αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς της Αρμενίας να οικειοποιηθούν από μια ξένη χώρα και να εκτίθενται σε ξένα μουσεία. Αναφέρθηκε, επίσης, εκτενώς στο θέμα της κατάληψης της Μόσχας από τους Γερμανούς -καθώς είχε αρχίσει η γερμανική αντεπίθεση κατά των διαλυμένων από την επανάσταση ρωσικών δυνάμεων- και τον κίνδυνο που θα διέτρεχαν οι «θησαυροί» από τυχόν λεηλασία του Μουσείου και ολοκλήρωσε με τα παρακάτω λόγια, όπως τα αναφέρει ο πατέρας Αρσέν Σιμονιάν που ήταν παρών στη συνάντηση:
«Αγαπητέ Μπογός, η Αρμενική Εκκλησία είναι το πιο ασφαλές μέρος για τα χειρόγραφα και τα υπόλοιπα αντικείμενά μας. Είναι απόμερο, δεν δίνει στόχο και ουδείς μπορεί να υποψιαστεί τι θησαυρός κρύβεται εκεί μέσα, ούτε καν οι Γερμανοί στην απευκταία περίπτωση που καταλάβουν τη Μόσχα. Οπότε πιστεύω ότι, για την ώρα, πρέπει να τα αφήσουμε εκεί και να μην τα μεταφέρουμε πουθενά».
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε τη μεγάλη επιρροή που ασκούσε ο ποιητής πάνω στον Μανγκιτσιάν, καθώς με τον πράο και μειλίχιο χαρακτήρα του εξισορροπούσε τον παρορμητισμό του φίλου του και πάρα πολλές φορές κατάφερνε να του αλλάξει τη γνώμη σε αρκετά θέματα. Αυτό συνέβη και σε αυτήν την περίπτωση. Ο κομισάριος πείσθηκε από τα λογικά επιχειρήματα του Ντεριάν και συμφώνησε να μείνουν όλα ως είχαν.
Δυστυχώς, ο Βαχάν Ντεριάν δεν έζησε για να δει την επιστροφή των «θησαυρών» -που ο ίδιος ουσιαστικά έσωσε- στην Αρμενία, η οποία πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 1922.
Από τα αρχικά 147 κιβώτια, τα 30 χάθηκαν και εικάζεται ότι περιείχαν τους πολυτιμότερους και πιο σπάνιους «θησαυρούς» του Ετσμιατζίν. Πάντως, σαφείς αναφορές για το τι ακριβώς περιείχαν τα χαμένα κιβώτια δεν υπήρξαν ποτέ.