Γράφει ο Νικόλαος Λυγερός

Μετάφραση από τα γαλλικά: Κάτια Ρωσσίδου

Η ιστορία της γενοκτονίας δεν είναι αυτοσκοπός, τουλάχιστον για το λαό των επιζώντων, και η διαδικασία διόρθωσης αποτελεί τη ζωντανή απόδειξη περί τούτου. Όσον αφορά στο πλαίσιο, αυτό είναι ξεκάθαρο, εφόσον το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας δεν μπορεί να παραγραφεί. Ως εκ τούτου, η συμβολή του Raphaël Lemkin δεν περιορίζεται στη μελέτη της έννοιας της γενοκτονίας μέσα στο μηχανισμό του διεθνούς δικαίου. Η συμβολή αυτή αφορά επίσης την ίδια την ανθρωπότητα. Ανεξάρτητα από κάθε μηχανισμό δικαιοσύνης, η συνεισφορά του νομικού είναι προπαντός το ανθρώπινο βλέμμα. Μέσω του έργου του, το ανθρώπινο βλέμμα έχει πάρει διαστάσεις και είναι πλέον σε θέση να ενστερνιστεί την ιδέα της ανθρωπότητας. Το ανθρώπινο βλέμμα είναι φυσιολογικό στην ανθρώπινη κλίμακα. Αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη πλευρά μας, αυτό το κομμάτι μνήμης το εγκλωβισμένο μέσα στη νοημοσύνη μας. Όμως σε τι συνίσταται η ανθρώπινη κλίμακα; Πώς να υποφέρουμε για περισσότερα από ένα εκατομμύριο άτομα; Στην ουσία, το έργο του  Raphaël Lemkin ως νοητικό σχήμα αντιστοιχεί στην τυπική και νομική κωδικοποίηση της έννοιας του δίκαιου. Έχοντας επίγνωση της ανθρώπινης αδυναμίας να γίνουν όλοι δίκαιοι, ο Raphaël Lemkin θέλησε να δώσει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να υπερβούν τα φυσικά τους όρια στο θέμα της αποδοχής του πόνου. Γι' αυτόν το λόγο, δημιούργησε την έννοια της γενοκτονίας ως εργαλείο έτσι ώστε να σφυρηλατήσει το ανθρώπινο βλέμμα του καθενός. Δεν είναι πλέον απαραίτητο να διαθέτουμε όλα τα χαρακτηριστικά του δίκαιου για ν' αγωνιστούμε εναντίον της άρνησης της γενοκτονίας. Αρκεί να χρησιμοποιήσουμε αυτόν το νομικό μηχανισμό για να κατορθώσουμε ν' αγωνιστούμε για την αναγνώριση της γενοκτονίας. Με αυτόν τον τρόπο, κάθε άνθρωπος μπορεί πλέον να υποφέρει για περισσότερα από ένα εκατομμύριο άτομα χωρίς ωστόσο να το βιώνει κατ' ανάγκη συνειδητά. Αυτή η αλλαγή φάσης δεν είναι ουσιαστική μόνο για τα θύματα και τους επιζώντες, αλλά επίσης κατά παράδοξο τρόπο, για τους δήμιους. Πράγματι οι δήμιοι, μέσα στο χρόνο, ενεργούσαν βάσει του γεγονότος ότι ο κόσμος δεν ήταν σε θέση να ενσκήψει με ανθρώπινο βλέμμα πάνω σ' ένα έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και ειδικά πάνω στη γενοκτονία. Βασίζονταν πάνω στην κοινωνία της λήθης και της αδιαφορίας για να υλοποιήσουν τα ειδεχθή τους εγκλήματα. Τώρα και στο εξής έχουν μπροστά τους μια δομή ικανή ν' αντιμετωπίσει τη φρίκη των εγκλημάτων τους. Έστω κι αν ο κόσμος συνεχίζει να αδιαφορεί και να ξεχνά, υπάρχουν άνθρωποι – και όχι μόνο δίκαιοι – ικανοί να αγωνίζονται εναντίον των γενοκτόνων, διότι τώρα έχουν τα μέσα να το κάνουν. Έχουν το ανθρώπινο βλέμμα που είναι αναγκαίο για να φέρουν εις πέρας αυτόν τον αγώνα κατά της βαρβαρότητας. Να γιατί η συμβολή του  Raphaël Lemkin είναι τόσο θεμελιώδης.  Επιτρέπει τη μετάβαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε δικαιώματα της ανθρωπότητας.

Γράφει ο Νικόλαος Λυγερός

Συνήθως δεν σκεφτόμαστε τις πέτρες παρά μόνον την ώρα του θανάτου μας. Για να προετοιμάσουμε εκείνη τη στιγμή, κόβουμε ταφόπλακες σαν να πρόκειται να επισημάνουμε την παρουσία μας μέσα στον χρόνο με μια μαρτυρία μέσα στον χώρο. Δεν εκτιμούμε παρά μόνον εκείνη τη στιγμή την πραγματικά διαχρονική όψη της πέτρας. Διότι μετά την τοποθέτησή της πάνω στον τάφο, σπεύδουμε αμέσως να την ξεχάσουμε. Είναι το ίδιο σχήμα που εισβάλλει στο πνεύμα του σχεδιαστή τού μνημείου. Εστιάζεται στο έργο του επιθυμώντας να αναπαραγάγει αυτό το σχήμα, για να παραμείνει στην παράδοση, δίχως να υπολογίζει πως την ίδια στιγμή μηδενίζει, τον ύψιστο ρόλο της πέτρας. Στην πραγματικότητα, ένα μνημείο δεν έχει την οντολογική λειτουργία που εμείς φυσιολογικά πιστεύουμε. Η ίδια του η οντολογία δεν είναι παρά μόνον τελεολογία, διότι εάν δεν εκπληρώνει την αποστολή του, απλούστατα δεν έχει νόημα. Δεν έχει τούτο υποτιμηθεί από μια άσχημη λειτουργικότητα, απλούστατα δεν υπάρχει πλέον. Επίσης, το μνημείο δεν αναπαριστά το αποτέλεσμα του ανθρώπου που πληγώνει την πέτρα για να θυμάται, μα εκείνο της πέτρας που αγγίζει τον άνθρωπο για να μην ξεχνά. Υπό την έννοια αυτή το Mémorial στη Λυών για τη γενοκτονία των Αρμενίων αποτελεί ένα παράδειγμα. Πράγματι, δεν είναι λαξευμένο στις πέτρες, τις υποστηρίζει. Αξιοποιεί τη σκόνη για να κατασκευάσει το φύλλο που υποβαστάζει την πέτρα. Με κανέναν τρόπο δεν καταστρέφει. Αρκείται σε έναν σίγουρο τρόπο για να διασφαλίσει ακέραια την αξία της πέτρας, όπως θα το έκανε μια κοσμηματοθήκη. Υπάρχει, επίσης, σεμνότητα σ' αυτό το Mémorial, διότι ξέρει τι αντιπροσωπεύει η πέτρα για μια χώρα όπως η Αρμενία που δεν κάνει παρά μόνον αυτό. Η πέτρα είναι φορτωμένη με μνήμη και κάθε παρέμβαση επάνω της, δεν θα ήταν παρά μόνον μια ακόμη πράξη βαρβαρότητας, μια πράξη βαρβαρότητας επί πλέον, καθώς προορίζεται να αναπαριστά το απερίγραπτο της γενοκτονίας. Ακόμη και το διαστήλιο, που υποστηρίζει εκείνες τις επιγραμματικές σημειώσεις, είναι διακριτικό για να συνδέεται με την τοποθεσία προκειμένου να θέσει ακόμη πιο εμπρός το μεγαλείο της πέτρας, που αρνείται να ξεχάσει και της οποίας η ύπαρξη αφ' εαυτής της είναι μια πράξη αντίστασης. Χωρίς να ξεχνούμε πως οι πέτρες μεταφέρθηκαν από τους ανθρώπους για να συνεισφέρουν με τον δικό τους τρόπο σε μια εργασία συλλογικής μνήμης, στην οποία κάθε χειρονομία μετρά, μα ακόμη περισσότερο εκείνη της προσφοράς. Διότι το Mémorial είναι πάνω απ' όλα η προσφορά της πέτρας.

Γράφει ο Νικόλαος Λυγερός

- Γιατί πρέπει να πας εκεί;
- Για τη δικαιοσύνη.
- Κι αν γυρίσεις νεκρός;
- Θα σημαίνει ότι αν δεν πήγαινα θα πέθαινε κάποιος άλλος.
- Ποιος θα γράψει την ιστορία;
- Τα οράματά μας.
- Και τα όνειρά μας.
- Είναι πλέον κοινωνικά.
- Η κοινωνία του ονείρου.
- Και η ανθρωπιά του οράματος.
- Μα τα λουλούδια;
- Μη ξεχνάς τις πέτρες. Μόνο εκείνες έζησαν τη γενοκτονία.
- Θ’ αγγίξεις τις πέτρες;
- Μ’ αγγίζουν ήδη.
- Γι’ αυτό είσαι τόσο σκληρός;
- Ακόμα και σπασμένη η πέτρα παραμένει σκληρή.
- Οι άλλοι όμως βλέπουν μόνο τη σκληρότητα.
- Ενώ η ουσία είναι μόνο το σπάσιμο.
- Μα γιατί;
- Εκεί βρίσκεται ο πολιτισμός του ανθρώπου.
- Στις σπασμένες πέτρες;
- Οι άλλες ανήκουν στη λήθη.
- Τότε να σπάσεις μία πέτρα και για μένα.

Γράφει ο Νικόλαος Λυγερός

Μετάφραση από τα γαλλικά: Σάνη Καπράγκου

Στο πλαίσιο των ερευνών για τις γενοκτονίες, καλούμαστε συχνά ν’ απαντήσουμε στην ακόλουθη σύγκριση: το Shoah είναι συγκρίσιμο με τις άλλες γενοκτονίες από την άποψη των αποζημιώσεων; Αυτό το είδος ερωτήσεων που θέτει το πρόβλημα της σύγκρισης ποτέ δεν στερείται υπονοουμένου. Είναι, επομένως, απαραίτητο να καταδείξουμε τον παραλογισμό μιας τέτοιας σύγκρισης. Από τη μία πλευρά, η σύγκριση αυτή τείνει να αντιτάξει το εβραϊκό ζήτημα στα άλλα και από άλλη πλευρά, τα άλλα ζητήματα τίθενται σ’ ένα πλαίσιο κατωτερότητας. Η συνέπεια τούτης της διπλής προσέγγισης, είναι η δημιουργία ενός μετώπου στους κόλπους των γενοκτονημένων λαών. Γι’ αυτό διαμαρτυρόμαστε εφιστώντας την προσοχή σ’ αυτές τις λεκτικές καταπατήσεις που αντικατοπτρίζουν μία εσφαλμένη αντίληψη της πραγματικότητας.

Το εβραϊκό ζήτημα είναι ριζικά διαφορετικό από τ’ άλλα, όχι λόγω μίας εγγενούς αίτίας, μα τελείως εξωγενούς και τούτο είν’ απλό. Η θεμελιώδης διαφορά έγκειται στο επίπεδο της Δίκης της Νυρεμβέργης. Αυτή είν’ η διαφορά που κάνει τη διαφορά και να καθιστά παράλογη τούτη τη σύγκριση. Η διαφορά δεν έγκειται στο επίπεδο του ναζισμού, του σταλινισμού ή του κεμαλισμού που είναι ουσιαστικά όμοιες από ανθρώπινη άποψη, εξαιτίας του εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας που έχουν διαπράξει. Η διαφορά προέρχεται από τους δήμιους και όχι από τα θύματα.

Η ακαριαία ήττα του ναζισμού αμέσως μετά τη γενοκτονία των Εβραίων, είναι η αιτία της διαφοράς. Δεν αφορά στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, μα στον πόλεμο, του οποίου οι συνέπειες είναι γεωστρατηγικής και γεωπολιτικής τάξεως. Η άλλη βασική διαφορά, που καθιστά ολωσδιόλου παράλογη την αρχική σύγκριση, είναι πως η Γερμανία ως δημοκρατικό κράτος αποδέχτηκε να είναι ο διάδοχος, με τη νομική έννοια του όρου, του ναζιστικού κράτους. Κατά συνέπεια, αποδέχτηκε την καταδίκη στη δίκη της Νυρεμβέργης και δι’ αυτού του τρόπου, τοποθετήθηκε στο πλαίσιο της διαδικασίας αποκατάστασης με τα πρώτα στάδια, που δεν είναι άλλα από την αναγνώριση της γενοκτονίας και την ποινικοποίηση της άρνησής της. Ενώ ούτε η Ρωσία, ούτε η Τουρκία αποδέχτηκαν να διαδεχθούν τον σταλινισμό και τον κεμαλισμό, με την έννοια της αναγνώρισης του χρέους προς την ανθρωπότητα. Οι γενοκτονημένοι λαοί δεν είναι, συνεπώς, για τίποτε με τη διπλή αυτή αποσιώπηση, που καταλήγει στο παράλογο της σύγκρισης. Το Shoah είναι προς το παρόν η μόνη αναγνωρισμένη γενοκτονία από τη διεθνή κοινότητα και ιδιαίτερα από το γενοκτόνο κράτος. Εάν πρέπει να γίνει μία σύγκριση, τούτη δεν είναι δυνατή παρά μόνον μέσα στο πλαίσιο των γενοκτονιών που δεν έχουν ακόμη επίσημα αναγνωρισθεί από όλους. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο πρέπει να εξετάσουμε την αποτελεσματικότητα των προσεγγίσεων όσον αφορά στην αναγνώριση της γενοκτονίας. Εδώ η σύγκριση δεν έχει όχι μόνον μία σημασία, αλλά επιτρέπει επί πλέον ν’ αναπτύξουμε μια πραγματική στρατηγική.

Γράφει ο Νικόλαος Λυγερός

Μετάφραση από τα γαλλικά: Κάτια Ρωσσίδου

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να φανταστούμε και κυρίως να συνειδητοποιήσουμε τι πραγματικά σημαίνει μια γενοκτονία διότι είναι απαραίτητο να έχουμε ένα όραμα σφαιρικό και μία σκέψη συνθετική. Έτσι, οι περισσότεροι δεν ξέρουν πώς να κατανοήσουν την έννοια της γενοκτονίας και κατά συνέπεια απλώς πείθονται από τους άλλους. Αυτό το σημείο είναι ο πυρήνας του προβλήματος της αναγνώρισης. Διότι πώς να αναγνωρίσεις χωρίς να γνωρίζεις; Ακόμη και οι επιζήσαντες δεν καταφέρνουν να κατανοήσουν μια γενοκτονία παρά μόνο τοπικά. Άρα, γιατί να μην ταυτίζουμε μια γενοκτονία με μια σφαγή; Εξάλλου, δεν είναι αυτό που επιδιώκει η τουρκική προπαγάνδα; Μόνο που η έννοια της γενοκτονίας την οποία εισήγαγε ο Raphaël Lemkin δεν μπορεί να υποβαθμιστεί σε αυτό. Μια γενοκτονία είναι έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, όμως κάθε έγκλημα κατά της ανθρωπότητας δεν είναι γενοκτονία. Γιατί τόση επιθυμία να διαχωρίσουμε αυτές τις έννοιες; Γιατί είναι σημαντικό στον τομέα του διεθνούς δικαίου και της Χάρτας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Ποιο είναι το όφελος στο ανθρώπινο επίπεδο; Η συμβολή του Raphaël Lemkin έγκειται στο ότι επέμεινε στο γεγονός ότι μια γενοκτονία αποτελεί μια συστηματική εξόντωση και ότι σε αυτή τη φράση, το κύριο χαρακτηριστικό είναι η συστηματοποίηση της εξόντωσης, και όχι η ίδια η εξόντωση. Όμως πώς να συνειδητοποιήσουμε τη σημασία αυτής της ιδέας; Τι σημαίνει στην κλίμακα του αθώου, στην κλίμακα του επιζώντος; Στην πραγματικότητα, δεν έχει νόημα παρά μόνο για τον δίκαιο. Διότι πρόκειται για μια δημιουργική απαγωγή, σύμφωνα με την ορολογία του Umberto Eco. Για να καταλάβουμε αυτή τη γνωστική δυσκολία, αρκεί να θυμηθούμε τα λόγια του Albert Einstein: καμία οδός δεν οδηγεί από την εμπειρία στη θεωρία. Γι’ αυτόν το λόγο, ακόμη και οι επιζήσαντες παρουσιάζουν μία δυσκολία στο να αντιληφθούν τη συνολική έννοια της γενοκτονίας. Αυτό τους καθιστά ευάλωτους έναντι των επιθέσεων των φανατικών της λήθης και της αδιαφορίας. Χωρίς την ανθεκτικότητα της γνώσης, είναι αδύνατον να αντισταθούν σε μια ρητορική επιχειρηματολογία. Οι επιζήσαντες είναι οι μάρτυρες και οι αποδείξεις. Όμως, σε αυτές τις δύο περιπτώσεις, παραμένουν σιωπηλοί εξαιτίας της δύναμης του συστήματος που μηχανεύεται μια πραγματική γενοκτονία της μνήμης. Στηριζόμενο στην απουσία μνήμης των μεν και στην αναποτελεσματικότητα των δε να αμυνθούν, το σύστημα πετυχαίνει τους σκοπούς του, εάν οι δίκαιοι δεν παρεμβαίνουν. Όμως, ποιο είναι το δικό τους μοντέλο για τη γενοκτονία; Εξετάζοντάς την σφαιρικά, η γενοκτονία αποτελεί ένα στρατηγικό στόχο. Συνιστά μία δομή, με δυνατά σημεία, αδύνατα σημεία και κρίσιμα σημεία. Και με αυτή την έννοια, στερείται κάθε ανθρώπινης θεώρησης. Εκμεταλλεύεται μόνο και μόνο την κτηνωδία του πολέμου, όπως θα το έγραφε ο Leonardo da Vinci. Χρησιμοποιεί μόνο και μόνο τη φρίκη του για να συντρίψει τον εχθρό τον οποίο δημιουργεί εξ αρχής ο μηχανισμός της προπαγάνδας. Ως εκ τούτου, πρέπει να έχουμε κατά νουν τους στόχους των δημίων, εάν πραγματικά θέλουμε να βοηθήσουμε τα θύματα. Διότι αν το μόνο που βλέπουμε είναι η σφαγή των αθώων, δεν μπορούμε να τους βοηθήσουμε. Ενώ το μόνο που χρειάζονται οι αθώοι, είναι η βοήθειά μας για να συνεχίσουν να υπάρχουν παρά τη φρικαλεότητα του θανάτου τους. Είναι γι’ αυτόν το λόγο που οι δίκαιοι φαίνονται απάνθρωποι στους κανονικούς ανθρώπους. Αγωνίζονται, όπως ισχυρίζονται, με εμμονή για μια ξεπερασμένη ιδέα. Η πραγματικότητα είναι άλλη, οι δίκαιοι είναι ανθρώπινοι, αλλά πολύ ανθρώπινοι για την κοινωνία, διότι ζουν μόνο και μόνο για την ανθρωπότητα.

Γράφει ο Νικόλαος Λυγερός

Μετάφραση από τα γαλλικά:  Σάνη Καπράγκου

Ποιος μπορεί να κατανοήσει
τη μέρα οργής
δίχως να δει μια γενοκτονία;
Όταν η αδικία
υπερβαίνει το ανθρώπινο
η επανάσταση δεν αρκεί πλέον
για να σπάσει τη φρίκη.
Πρέπει να πεθάνεις πολλές φορές
όπως οι 300
για να δώσεις χρόνο
στην ανθρωπότητα
που δεν θα μπορούσε να επιζήσει
δίχως την έσχατη τούτη θυσία.