Μάρτυρα της ιστορίας της αρμενικής κοινότητας στην Κύπρο πολύ πριν τη γενοκτονία αποτελεί το αρμενικό κοιμητήριο, που βρίσκεται στη Λευκωσία, κοντά στο Λήδρα Πάλας.
Κουβαλά μια ιστορία από τον 15ο αιώνα, αφού με βάση τα αρχεία και τις μελέτες που έγιναν, από τότε φαίνεται να προϋπήρχε ως χώρος ταφής. Δύο- τρία πράγματα για την ιστορία του κοιμητηρίου αυτού έχουν ιδιαίτερη σπουδαιότητα, πέραν του συμβολισμού του για την κοινότητα των Αρμενίων στην Κύπρο. Μερικοί τάφοι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον όπως αυτός που έχει εγκατεστημένη μια λοξά κομμένη κολώνα, μασονικό σύμβολο του χωρισμού, και ένας άλλος που είναι οβελίσκος και μαυσωλείο.
Για πρώτη φορά η ύπαρξή του περιήλθε στην αντίληψή μου το 2008. Δεν είχαν ακόμη τελειώσει οι εργασίες εξωραϊσμού του και διερωτόμουν γιατί αυτό το κοιμητήριο αφέθηκε παρατημένο στο χρόνο και ποια άραγε ιστορία κουβαλά. Έλεγα συχνά ότι θα ήταν καλή ιδέα να γίνει κάποιο ρεπορτάζ, να μάθει ο κόσμος ότι κάπου εκεί στο Λήδρα Πάλας, κοντά στα Δικαστήρια, υπάρχει ένα αρμένικο κοιμητήριο με μια ιστορία.
Πέρασαν αρκετά χρόνια και η πρόσφατη επίσκεψή μου στο Σπίτι της Συνεργασίας για ρεπορτάζ μου ξαναθύμισε την ιδέα. Συνεπιβάτης μου, ή καλύτερα οδηγός, στο ταξίδι στο χρόνο για το αρμενικό κοιμητήριο ο ερευνητής -μελετητής Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, ένας άνθρωπος που γνωρίζει ίσως καλύτερα από τον καθένα την ιστορία του κοιμητηρίου αυτού.
Σε επαφή μαζί του με έφερε η αρχαιολόγος Άννα Μαραγκού, η οποία ήταν η πρώτη που ήρθε στη σκέψη μου όταν θέλησα να ετοιμάσω αυτό το ρεπορτάζ/αφιέρωμα.
Μας επισκέφθηκε στο ΚΥΠΕ ο κ. Χατζηλύρας, πρόθυμος να μιλήσει για το κοιμητήριο και την πλούσια ιστορία του. Ξαφνιάστηκε κιόλας ευχάριστα που επιδείξαμε τέτοιο ενδιαφέρον και ήρθε φορτωμένος φωτογραφίες και υλικό από την πολυετή έρευνά του.
Από τη συνομιλία μας και τη νοερή επίσκεψή μου στο χώρο μέσα από την “ξενάγηση” του κ. Χατζηλύρα, δύο- τρία πράγματα μου έκαναν την μεγαλύτερη εντύπωση.
Μερικοί τάφοι στο κοιμητήριο έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ενας τάφος (Στεπάν Παπαζιάν, 1875) φιλοξενεί ταφόπλακα με επιγραφή στην Αρμένικη γραφή μεν, αλλά στην τουρκική γλώσσα, ένας δεύτερος (Αραξί Τζιλατζιάν, 1909) έχει εγκατεστημένη μια λοξά κομμένη κολώνα, μασονικό σύμβολο του χωρισμού, ένας τρίτος είναι οβελίσκος και μαυσωλείο (Πετρός Παρουνακιάν, 1928), ένας τέταρτος είναι του 1867 (Χακόπ Γκιουβεζιάν) και ένας μη αναγνωρίσιμος, του 1888, σε μορφή χατσκάρ (σταυρόπετρας). Επίσης εντυπωσιακές είναι οι μεσαιωνικές ταφόπλακες, με θυρεούς και οικόσημα.
Η ταφόπλακα στην Τουρκική γλώσσα αλλά με αρμένικο αλφάβητο βρίσκεται στον τάφο του Στεπάν Παπαζιάν, από τους νεαρότερους ίσως ταφέντες στο κοιμητήριο, ηλικίας οκτώ μόλις ετών. “Αυτή η ταφόπλακα είναι με αρμένικα γράμματα, αλλά στην τούρκικη γλώσσα, όπως τους Καραμανλήδες που μιλούσαν Τούρκικα, αλλά έγραφαν με ελληνικά γράμματα, αναγράφει 20 Αυγούστου του 1875 και το όνομα του παιδιού, Στεπάν Παπαζιάν. Σύμφωνα με την ταφόπλακα, το μωρό ήταν φιλάσθενο, ταλαιπωρείτο στον κόσμο αυτό για οκτώ χρόνια και βρήκε την ηρεμία του στην αιώνια ζωή”, μας λέει ο κ. Χατζηλύρας.
Ο Στεπάν ήταν γιος του Οχαννές Παπαζιάν από τη Γερζινκά και της Νεκτάρ Εραμιάν, κόρης του γνωστού γαιοκτήμονα της Δευτεράς, Αρτίν Μπογός Εραμιάν και της Κατερίνας Καρλέττι.
Ένα άλλο στοιχείο για τον ιστορικό αυτό χώρο, που έχει σημασία για τους Αρμένιους, είναι το γεγονός ότι αποτελεί μια απόδειξη ότι Αρμένιοι υπήρχαν στο νησί αιώνες πριν τη Γενοκτονία.
Σημαντικό επίσης στοιχείο είναι το γεγονός ότι όταν επισκέφθηκε τη νέα αποικία το 1878-1879 ο Υπολοχαγός Μηχανικού, Οράτιος Χέρμπερτ Κίτσενερ (1850-1916), ο οποίος αργότερα θα εργαζόταν στην τριγωνομετρική χωρομέτρηση του νησιού, ετοίμασε χάρτη της Λευκωσίας, ο οποίος σώζεται ως σήμερα και έχει σημειωμένα οκτώ σημεία έξω από τα τείχη της Λευκωσίας. Ένα από αυτά είναι το αρμένικο κοιμητήριο, κάτι που υποδηλοί τη σημασία του. Το κοιμητήριο είναι το μοναδικό σημείο στο χάρτη του Κίτσενερ το οποίο υπάρχει έως σήμερα.
Όπως μας αναφέρει ο ερευνητής -μελετητής Χατζηλύρας, ως χώρος ταφής το συγκεκριμένο κοιμητήριο φαίνεται να υπήρχε από το 15ο αιώνα, ακριβώς έξω από τα φράγκικα τείχη της Λευκωσίας.
“Ακριβή χρόνο ανέγερσης του χώρου ταφής δεν γνωρίζουμε, ωστόσο θεωρούμε πως καταστράφηκε μετά την ανέγερση των ενετικών τειχών, διότι ξέρουμε ότι οι Ενετοί όταν έφτιαχναν τα τείχη της Λευκωσίας για λόγους ασφαλείας δεν άφησαν ούτε δέντρο όρθιο, καθώς θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τους Οθωμανούς ως προγεφύρωμα. Άρα, ούτε το κοιμητήριο θα γλύτωσε. Γύρω στο 1567-1570 ό,τι και αν υπήρχε εκεί καταστράφηκε”, μας λέει.
Δεν είναι γνωστό πότε ο χώρος αυτός, μετά την ισοπέδωση, μετατράπηκε στο αρμένικο κοιμητήριο που σώζεται σήμερα μας εξηγεί ο κ. Χατζηλύρας, από τις έρευνες όμως φαίνεται ότι η όποια πληροφόρηση θα υπήρχε καταστράφηκε εξαιτίας πυρκαγιάς στην Αρμένικη Μητρόπολη το 1860.
Η Μητρόπολη ιδρύθηκε στην Κύπρο το 973 και στοιχεία για τους Προκαθήμενούς της υπάρχουν από το 1179, αποσπασματικά για τη Λατινοκρατία και πιο πλήρη από την Τουρκοκρατία και μετά. “Αυτή η φωτιά μας στέρησε πάρα πολλά στοιχεία, άρα το οτιδήποτε υπήρχε πριν το 1860 και δεν διασώθηκε δεν το γνωρίζουμε”, μας αναφέρει. Ωστόσο, στοιχεία από τις αρμένικες οικογένειες του νησιού κατά την Τουρκοκρατία μαρτυρούν ότι γύρω στο 1810 πρέπει να έγιναν οι πρώτες ταφές στο χώρο, αν όχι πιο πριν.
“Τον Απρίλιο του 2005 καταστράφηκε στην ουσία ολόκληρο το νότιο τμήμα του κοιμητηρίου λόγω εργασιών με μπουλντόζα, και πιθανότατα από τις ταφόπλακες να μην μπορούμε να εξακριβώσουμε πότε έγιναν οι πρώτες ταφές”, ανέφερε.
Όπως μας αναφέρει ο κ. Χατζηλύρας, το 2005 αποφασίστηκε να γίνει ένας καθαρισμός του κοιμητηρίου και φαίνεται ότι ο οδηγός της μπουλντόζας δεν συνεννοήθηκε σωστά με αποτέλεσμα, βεβιασμένα, να καταστράφηκαν κάποιοι τάφοι.
Από τα στοιχεία που διασώζονται, το 1963 πριν την Τουρκανταρσία, ο Αντιπρόεδρος τότε Δρ. Φαζίλ Κουτσιούκ μετέφερε το ιατρείο του στην οδό Σαίξπηρ, στην οποία βρίσκεται το κοιμητήριο. Ζήτησε όπως φαίνεται να διαπλατυνθεί ο δρόμος και έτσι ο δρόμος πήρε το βόρειο μέρος του κοιμητηρίου για τη διαπλάτυνση.
“Περίπου εκατόν τάφοι κατεδαφίστηκαν και τα λείψανα μεταφέρθηκαν στο δεύτερο κοιμητήριο στον Άγιο Δομέτιο, άρα πιθανώς το πιο παλιό τμήμα να ήταν το βόρειο, το οποίο και σήμερα δεν σώζεται. Δεν το γνωρίζουμε μετά βεβαιότητας, αλλά ξέρουμε ότι ο Πάτερ Βαζκέν Σαντρουνί, που ήταν ο εφημέριος την εποχή εκείνη, όταν εκτάφηκαν τα οστά, τους έκαμε τρισάγιο έναν προς έναν και τους έθαψε σε ομαδικό τάφο στο δεύτερο κοιμητήριο στον Άγιο Δομέτιο”, μας εξηγεί ο κ. Χατζηλύρας.
Στη Μητρόπολη τα στοιχεία για τους ταφέντες στο κοιμητήριο ξεκινούν την 1η Νοεμβρίου 1877. Αυτό επειδή τότε έφτασε στην Κύπρο νέος εφημέριος, ο ιερέας Χοβαννές Σιαχινιάν, ο οποίος και θεώρησε καθήκον του να αρχίσει να καταγράφει τα νέα στοιχεία (βαπτίσεις, γάμους, ταφές κτλ.), ενώ έκαμε και μια απογραφή των 152 Αρμενίων που ζούσαν τότε στην Κύπρο.
Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, στα τέλη της Τουρκοκρατίας η αρμενική κοινότητα της Κύπρου αριθμούσε γύρω στα 150-200 άτομα, τα οποία αυξήθηκαν σταδιακά για να ξεπεράσουν τα 600 στην απογραφή του 1911, αποτέλεσμα των προηγούμενων διωγμών αλλά και των ευκαιριών εργοδότησης στην Κύπρο.
“Λόγω της Γενοκτονίας, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ξαφνικά έχουμε ένα μπουλούκι από περίπου 9.000 πρόσφυγες, οι οποίοι είτε είχαν ως τελικό προορισμό την Κύπρο, είτε η Κύπρος ήταν απλά ο ενδιάμεσος σταθμός. Κάποιοι πέθαναν εδώ και για άλλους ήταν ο τελικός προορισμός, και ξαφνικά φτάνουμε σε 1.573 Αρμένιους κατά την απογραφή του 1921. Λόγω της αύξησης του αριθμού τους, πολλαπλασιάστηκαν και οι ταφές. Η τελευταία ταφή έγινε το 1931 και αυτό επειδή οι Άγγλοι, για λόγους δημόσιας υγείας, θεωρούσαν ότι τα κοιμητήρια πολύ κοντά στην πόλη έπρεπε να σταματήσουν τη λειτουργία τους”, μας εξηγεί.
Η ταφή του 1931 έγινε συγκεκριμένα στις 5 Ιουλίου και αφορά ένα βρέφος 9 μηνών (Πετρός Αϊνετζιάν), από τους νεαρότερους ταφέντες στο χώρο. Τότε η βρεφική θνησιμότητα δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο.
Από το 1932 μέχρι και το 1963 κάποιες φορές το χρόνο πραγματοποιούνταν μνημόσυνα των ψυχών, τα λεγόμενα Ψυχοσάββατα. Ύστερα, για πολλά χρόνια, παραμελήθηκε λόγω και της γειτνίασης με την πράσινη γραμμή. Το 1988 έγινε μια μικρή επιδιόρθωση στο παρεκκλήσι εντός του κοιμητηρίου, αλλά η ουσιαστική αναστήλωση ξεκίνησε το 2008.
“Άρχισαν εργασίες τον Ιούνιο του 2008 που διήρκεσαν ως το Μάιο του 2009, χάρη στην πρωτοβουλία και τις προσπάθειες του Εκπροσώπου των Αρμενίων στη Βουλή, Βαρτκές Μαχτεσιάν, και της Αρμενικής Εθναρχίας. Εξασφαλίστηκε σημαντικό κονδύλι από το Υπουργείο Εσωτερικών και το κοιμητήριο επιδιορθώθηκε και στέκει όπως το βλέπουμε σήμερα”.
Στα τέλη του Μαρτίου του 2010 τοποθετήθηκε η αναμνηστική πλάκα που σήμερα βλέπουμε εισερχόμενοι στο κοιμητήριο, η οποία θεωρείται ίσως η μοναδική στο είδος της στην Κύπρο.
Αναγράφει τα ονόματα των 419 ταφέντων και τις χρονολογίες ταφής. Για παράδειγμα τα έτη 1877-1879 αναγράφεται από ένα όνομα, αλλά σε έτη που έχουμε περισσότερες από μία ταφή, τότε τα ονόματα αναγράφονται με αλφαβητική σειρά. Ο μέγιστος αριθμός ταφών σε μια χρονιά είναι 25, το 1922 και το 1926.
Όπως μας αναφέρει ο κ. Χατζηλύρας, με βάση τα αρχεία που υπάρχουν στη Μητρόπολη, από το 1877 μέχρι το 1931 έγιναν 463 καταγεγραμμένες ταφές (εκ των οποίων 44 μεταφέρθηκαν το 1963 στον Άγιο Δομέτιο), ωστόσο θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι τάφηκαν εκεί περισσότερα άτομα.
“Θάβονταν εκεί και Καθολικοί και Προτεστάντες Αρμένιοι, που προφανώς δεν έκαναν την κηδεία στην Ορθόδοξη Αρμενική Εκκλησία, γι’ αυτό θεωρούμε ότι οι ταφές ήταν περισσότερες”, εξηγεί.
Στο παρεκκλήσι του Αγίου Παύλου, το οποίο είναι κλειδωμένο για λόγους ασφαλείας, όπως και το κοιμητήριο, υπάρχει μια ξύλινη Αγία Τράπεζα, μια εικόνα της Παναγίας με το Χριστό, ένα μικρό παγκάρι, το μανουάλι και κάποια στασίδια.
Η πύλη του κοιμητηρίου είναι, επίσης, σημαντική επειδή αυτή και το περιτείχισμα φτιάχτηκε με εισφορές του λαού το 1888 και φέρει σχετική επιγραφή. “Η πύλη αυτή δεν θυμίζει σύγχρονη εποχή, είναι μοναδική, σημαντικό είναι και το γεγονός ότι ο ευεργέτης, Μπογός (Παύλος) Κ. Οτατζιάν από την Κωνσταντινούπολη (1853-1891), ήρθε να εργαστεί ως διερμηνέας στην Κύπρο και εις μνήμη του το 1892 φτιάχτηκε το παρεκκλήσι. Ο τάφος του βρίσκεται δίπλα στο παρεκκλήσι, ακριβώς μπροστά από τον τάφο του επίσης Κωνσταντινουπολίτη αρχιμεταφραστή και αρχιδιερμηνέα Απισογόμ Ουτιτζιάν (1853-1929)", μας λέει ο κ. Χατζηλύρας.
Ο ίδιος, μετά τα τόσα χρόνια ερευνών του και τη βαθιά του γνώση για το αντικείμενο, θεωρεί ότι το κοιμητήριο αυτό πρέπει να αναδειχθεί και να υπάρξει μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τους κρατικούς φορείς και αρμόδιους για καταγραφή των ταφόπλακων που σώζονται, για δημιουργία κάποιου είδους σχεδιαγράμματος του κοιμητηρίου, με όλα τα ιστορικά στοιχεία που είναι γνωστά.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η οικία που βρίσκεται απέναντι από το κοιμητήριο και είναι αυτή τη στιγμή περιφραγμένη, καθώς κρίθηκε επικίνδυνη, ανήκει σε μια Τουρκοκύπρια με το όνομα Εμινέ και με βάση τα ιστορικά στοιχεία εκεί έμενε ο πρώτος Γενικός Έφορος Προσκόπων Κύπρου, Χακόπ Παλαμουτιάν.
Επίσης, το σπίτι που είναι σε καλή κατάσταση και είναι στο σύμπλεγμα του Chateau Status, ανήκε στη λατινική οικογένεια Πιετρόνι ενώ το διπλανό οικοδόμημα το οποίο δεν έχει οροφή και φιλοξενεί διάφορες δεξιώσεις , ανήκε στην οικογένεια Τουμπουριάν, που ήταν Προτεστάντες Αρμένιοι.
Ιστορικό σύμβολο για την αρμενική κοινότητα της Κύπρου χαρακτήρισε το κοιμητήριο ο Πάτερ Μομίκ, της Αρμενικής Μητρόπολης.
“Είναι ένα ιστορικό μνημείο για μας, για τη Μητρόπολη αλλά και την ύπαρξη των Αρμενίων στην Κύπρο. Και πριν την αρμενική γενοκτονία πολύς κόσμος τάφηκε εκεί και μετά, μικρά μωρά τα οποία ήταν φιλάσθενα και άλλα άτομα που υπέφεραν λόγω της γενοκτονίας”, ανέφερε.
Ο Πάτερ Μομίκ αναφέρει ότι είναι σημαντικό το γεγονός ότι από το κοιμητήριο και τις ιστορικές αναφορές διαφαίνεται πως η Αρμένικη κοινότητα της Λευκωσίας ήταν πολύ παλιά. Σημαντικό είναι και το γεγονός ότι οι τάφοι εκεί έχουν ιδιαίτερη σπουδαιότητα.
Θελήσαμε να έχουμε την άποψη και του Εκπροσώπου της Αρμενικής Κοινότητας στη Βουλή Βαρτκές Μαχτεσιάν, ο οποίος σημειώνει ότι το κοιμητήριο είναι πολύ σημαντικό για την κοινότητα διότι ακριβώς θυμίζει ότι οι Αρμένιοι ζούσαν στην Κύπρο πολύ πριν την Αρμενική Γενοκτονία καθώς επίσης και το γεγονός ότι εδώ είναι θαμμένοι οι πρόγονοί μας, αρκετοί από τους οποίους υπήρξαν πρόσφυγες της Γενοκτονίας.
“Θα ήθελα να ευχαριστήσω το Υπουργείο Εσωτερικών για την οικονομική συμβολή του στην αναστήλωση του κοιμητηρίου και να δηλώσω ότι βλέπω θετικά το ενδεχόμενο να συμπεριληφθεί στους τουριστικούς περιπάτους της Λευκωσίας”, δήλωσε ο κ. Μαχτεσιάν.
Επικοινωνήσαμε με τον Σύνδεσμο Ξεναγών ο οποίος, μαζί με το Δήμο Λευκωσίας, έχει εμπλοκή στο καταρτισμό των περιπάτων.
'Όπως μας εξήγησε η Πρόεδρος του Συνδέσμου Πόπη Χατζηδημητρίου ο περίπατος αφορά την εντός των τειχών Λευκωσία και διαρκεί 2,5 ώρες.
“Νομίζω ότι εκ πρώτης όψεως δεν είναι εύκολο να συμπεριληφθεί, κυρίως λόγω απόστασης. Ο περίπατος ξεκινά από τα γραφεία του ΚΟΤ στη Λαϊκή Γειτονιά και συνεχίζεται προς τα κάτω, προς την Λήδρας και μετά προς την Αρχιεπισκοπή”, μας ανέφερε.
Υπάρχει όμως το πρόγραμμα περιπάτων της ΕΤΑΠ Λευκωσίας (Εταιρεία Τουριστικής Ανάπτυξης και Προβολής) για την πρωτεύουσα εκτός των τειχών που ξεκίνησε τον περασμένο Μάιο και περιλάμβανε ως σημείο αναφοράς το κοιμητήριο. Οι συμμετέχοντας περνούσαν από το σημείο εκείνο και μπορούσαν να δουν το χώρο, όμως λόγω έλλειψης χρόνου δεν γίνεται λεπτομερής ξενάγηση εντός.
Η κ. Χατζηδημητρίου μας εξήγησε ότι λόγω καλοκαιριού και περιορισμένης προσέλευσης το πρόγραμμα αυτό αναστάληκε και θα ξεκινήσει και πάλι από Σεπτέμβρη- Οκτώβρη. “Ενδεχομένως να περιληφθεί και πάλι το σημείο αυτό, το κοιμητήριο, γίνονται σκέψεις, όμως δεν υπάρχει κάτι οριστικό”, μας ανέφερε.
Αναφορικά με τις ξεναγήσεις με λεωφορεία και ομάδες τουριστών, η κ. Χατζηδημητρίου μας εξήγησε ότι πλέον δεν περιλαμβάνεται η πράσινη γραμμή στο Λήδρα Πάλας ως σημείο ξενάγησης.
“Οι τουρίστες πάνε κατευθείαν στο Μουσείο για ξενάγηση και αν τυχόν πάμε προς το οδόφραγμα του Αγίου Δομετίου με λεωφορείο, γίνεται πέρασμα από τα δικαστήρια και το σημείο του κοιμητηρίου και βεβαίως γίνεται αναφορά και επεξήγηση από τον ξεναγό. Όμως, δεν είναι εύκολο να γίνει στάση εκεί”, μας ανέφερε.
(Η φωτογραφία στο ρεπορτάζ προέρχονται από το προσωπικό αρχείο του κ. Χατζηλύρα).
Πηγή: foni-lemesos.com από ΚΥΠΕ
