Αρμενικά μνημεία στη Λευκωσία
Γράφει ο Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας
Στην περιοχή της Λευκωσίας υπάρχουν διάφορα αρμενικά μνημεία, τα οποία θα εξετάσουμε στο παρόν μας άρθρο. Στο προαύλιο του αρμενικού συμπλέγματος επί της οδού Αρμενίας στον Στρόβολο βρίσκεται το καλλιμάρμαρο Μνημείο της Αρμενικής Γενοκτονίας, το οποίο ανήγειρε η Αρμενική Εθναρχία Κύπρου μεταξύ 1990-1991. Αφιερωμένο στη μνήμη των 1.500.000 Αρμενίων που σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους, σχεδιάστηκε από τον Αρμενοκύπριο αρχιτέκτονα Τζον Γκεβεριάν και αποτελείται από τρεις αψίδες, οι οποίες αντιπροσωπεύουν την Αρμενία και τις δύο τότε Αρμενικές Διασπορές, εντός και εκτός της Σοβιετικής Ένωσης. Το μνημείο παρουσιάστηκε στις 24 Απριλίου 1991 από τον Ανώτερο Αρχιμανδρίτη Γεγισέ Μαντζικιάν και το 1996 ενταφιάστηκαν σε αυτό λείψανα Αρμενίων μαρτύρων, που έφερε αντιπροσωπία του Αρμενικού Συνδέσμου Μέριμνας από την περιοχή Μαρκατέ, στην έρημο του Ντερ Ζορ στη Συρία. Περισσότερα λείψανα βρίσκονται μέσα σε δύο μαρμάρινα οστεοφυλάκια μπροστά από το μνημείο, που κατασκευάστηκαν το 2000 με δαπάνες των οικογενειών Εγογιάν και Τεμπεκιτζιάν.
Στον ίδιο χώρο, μπροστά από την εκκλησία της Παναγίας, βρίσκεται ένα μαρμάρινο χατσκάρ (σταυρόπετρα), έργο του Λιβανοαρμένιου γλύπτη Μπογός Τασλακιάν (Αγασσί), το οποίο συμβολίζει την αιώνια φιλία μεταξύ Αρμενίων και Ελλήνων της Κύπρου. Τα αποκαλυπτήριά του τέλεσε στις 21 Οκτωβρίου 2001 ο Προεδρικός Επίτροπος Μανώλης Χριστοφίδης, στα πλαίσια των εορτασμών για τα 1700 χρόνια Χριστιανισμού στην Αρμενία. Επίσης, μπροστά από την εκκλησία της Παναγίας βρίσκεται η ορειχάλκινη προτομή του Αρχιεπισκόπου Ζαρέχ Αζναβοριάν, έργο του Λιβανοαρμένιου γλύπτη Μεγκερντίτς Μαζμανιάν. Την προτομή αποκάλυψε την 1η Μαΐου 2005 ο Ιταλοαρμένιος δωρητής Αλέκο Μπεζικιάν. Επί διακονίας του Αρχιεπισκόπου Ζαρέχ ανεγέρθηκε η συγκεκριμένη εκκλησία, ενώ με δική του πρωτοβουλία ανεγέρθηκε το κτίριο της Αρμενικής Μητρόπολης Κύπρου και η οδός Κύκλωπος μετονομάστηκε σε οδό Αρμενίας.
Μπροστά από την είσοδο του Αρμενικού Σχολείου Ναρέκ βρίσκεται το αμμολίθινο άγαλμα του Αγίου Γρηγορίου του Ναρεκηνσίου - μεγάλου Αρμένιου ποιητή, φιλοσόφου και θεολόγου - το όνομα του οποίου φέρουν και τα τρία αρμενικά σχολεία της Κύπρου. Έργο του Αρμένιου γλύπτη Λεβόν Τοκματζιάν, τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος τέλεσε η σχολική έφορος Τακουχί Αστζιάν στις 28 Μαρτίου 1991. Επίσης το 1991, ο Λεβόν Τοκματζιάν κατασκεύασε την αμμολίθινη προτομή του Μπογός Νουμπάρ Πασιά, η οποία τοποθετήθηκε στο πλάι της εισόδου του συλλόγου AGBU Λευκωσίας. Ο Μπογός Νουμπάρ Πασιάς ήταν ο ιδρυτής της παναρμενικής οργάνωσης AGBU.
Στο πλάι της εισόδου του συλλόγου της AYMA, όχι πολύ μακριά από την εκκλησία της Παναγίας, βρίσκεται ένας μαρμάρινος τύμβος-οστεοφυλάκιο που περιέχει λείψανα Αρμενίων μαρτύρων της Γενοκτονίας, τα οποία έφερε αποστολή της Αρμενικής Νεολαίας Κύπρου. Το μνημείο ανήγειρε η Αρμενική Νεολαία Κύπρου και αποκάλυψε ο Αρχιεπίσκοπος Βαρουζάν Χεργκελιάν στις 28 Απριλίου 2002.
Σε κενοτάφιο στο παλαιό αρμενικό κοιμητήριο, παρά το Λήδρα Πάλας, υπάρχει μία αναμνηστική αλουμινένια πλάκα. Η επιγραφή αυτή, ίσως η μοναδική στο είδος της στην Κύπρο, περιέχει τα ονόματα των 419 εκεί ταφέντων από το 1877 μέχρι και το 1931. Παρουσιάστηκε στις 11 Απριλίου 2010 από τον Αρχιεπίσκοπο Βαρουζάν Χεργκελιάν, κατά την πρώτη Θεία Λειτουργία μετά το 1963 στο παρεκκλήσι του κοιμητηρίου.
Τέλος, στο παλαιό αρμενικό σύμπλεγμα επί της οδού Βικτωρίας, στην τουρκοκρατούμενη σήμερα Λευκωσία, βρισκόταν το παλαιό μνημείο της Αρμενικής Γενοκτονίας. Έργο του αρχιτέκτονα Γκαρό Μπαλιάν, κατασκευάστηκε με δαπάνες της Αρμενικής Εθναρχίας Κύπρου. Τα αποκαλυπτήριά του τέλεσε στις 24 Απριλίου 1932 ο Αρχιεπίσκοπος Πετρός Σαρατζιάν και θεωρείται το δεύτερο στο είδος του στον κόσμο. Δυστυχώς, κατέστη το ίδιο θύμα των Τούρκων κατά την τουρκοκυπριακή ανταρσία του 1963-1964, όταν ο χώρος καταλήφθηκε από εξτρεμιστές Τουρκοκυπρίους. Σήμερα απομένει μόνο η βάση του, καθώς οι Τούρκοι στρατιώτες που χρησιμοποιούσαν τον χώρο κατέστρεψαν τον οβελίσκο και είχαν «αντικαταστήσει» την αναμνηστική επιγραφή με ένα ρητό του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.