Η Αρχιτεκτονική των Αρμενικών Ναών της Αθήνας

Στα πλαίσια έρευνας για λογαριασμό του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού με θέμα τις διαφορές και τις ομοιότητες μεταξύ των ορθοδόξων αρμενικών και ελληνικών ναών, καταγράφτηκε η αρμενική αρχιτεκτονική των ναών στην Αττική.
Οι ναοί κατηγοριοποιήθηκαν με βάση τους αρχιτεκτονικούς τύπους των αρμενικών ναών, όπως περιγράφονται και διαχωρίζονται από τον μεγάλο ιστορικό και αρχιτέκτονα Τορός Τοραμανιάν.
Οι τέσσερις ναοί της Αθήνας έχουν διαφορετική αρχιτεκτονική τυπολογία, αλλά διατηρούν με πάθος την εσωτερική διαρρύθμιση της αρμενικής παραδοσιακής ναοδομίας.

1. Σουρπ Κρικόρ Λουσαβορίτς

Ο μητροπολιτικός ναός του Σουρπ Κρικόρ Λουσαβορίτς στην Αθήνα αρχιτεκτονικά μπορεί να χαρακτηριστεί ως σταυροειδής εγγεγραμμένος (Էջմիածնատիպ), μονόχωρος (μονόκλιτος), με τρούλο (գաւիթ) και τύμπανο (տրամ). Ο όρος «σταυροειδής εγγεγραμμένος» σημαίνει ότι ο χώρος του ναού διατάσσεται έτσι, ώστε, είτε εσωτερικά είτε στη στέγη του, να σχηματίζει το σχήμα του σταυρού, στη μέση του οποίου βρίσκεται ο τρούλος. Ο τρούλος είναι μυτερός, πολυγωνικός-πυραμοειδής εξωτερικά, δείγμα της παραδοσιακής αρμενικής ναοδομίας που εμφανίζεται από τον 6ο αιώνα και μετά. Εσωτερικά υποβαστάζεται από τέσσερις ημικυκλικές καμάρες που διατάσσονται σταυροειδώς, διαγράφοντας στη στέγη του ναού έναν σταυρό. Το τύμπανο κάτω από τον τρούλο είναι επίσης πολυγωνικό εξωτερικά, με δέκα πλευρές και με ισάριθμους φεγγίτες που επιτρέπουν τον φυσικό φωτισμό. Ο φυσικός φωτισμός βοηθάει στο συμβολισμό του τρούλου ως του ουρανού που ενώνεται με τους πιστούς στη γη. Επίσης, ο τρούλος βοηθάει στην ακουστική του ναού, αντανακλώντας και επιστρέφοντας πίσω τις ψαλμωδίες.
Εξωτερικά, ο ναός έχει μια ημικυκλική κόγχη, ενώ στο εσωτερικό της δημιουργείται ημικυκλική αψίδα, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα. Στην κεντρική είσοδο του ναού, επενδυμένη με μάρμαρο, εφάπτονται στις πλευρές της θύρας δύο παραστάδες με επίκρανα, ιδίου διάκοσμου με αυτού των κιονόκρανων, δημιουργώντας ένα πρόπυλο με περιστέρια στα κιονόκρανα. Σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί υπήρξαν στην Αρμενία κατά τον 7ο αιώνα (Καθεδρικός Ναός του Ετσμιατζίν, αρχικά χρήστηκε το 301 και την σημερινή του μορφή, με κιονοστήρικτο τρούλο, πήρε το 485). Αυτός ο τύπος αποτελεί αντιπροσωπευτικό ρυθμό κατά τη βυζαντινή περίοδο στην Ελλάδα, πρωτοεμφανιζόμενος στις αρχές του 7ου αιώνα.
Ο ναός διαθέτει δύο διώροφα κωδωνοστάσια (զանգակատուն), με μια καμπάνα το καθένα, με πυραμοειδή τρούλο, κιονοστήρικτο, πάνω σε πυργοειδή βάση.

2. Σουρπ Αγκόπ

Μεταγενέστερος αρχιτεκτονικά τύπος είναι ο ναός του Σουρπ Αγκόπ στη Νίκαια. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως τρίκλιτος βασιλικός, με το μεσαίο κλίτος υψηλότερο από τα δύο πλαϊνά κλίτη, χωρίς τρούλο (κλίτος είναι ο χώρος στον κυρίως ναό, που χωρίζεται από κιονοστοιχίες). Το μεσαίο και υψηλότερο κλίτος καλύπτεται από αμφικλινή, πιθανόν, ξύλινη στέγη, χωρίς παράθυρα, ενώ τα πλάγια κλίτη δια μονόριχτης στέγης. Τα κιονόκρανα, στηριζόμενα σε απλά βάθρα, ενώνονται μεταξύ τους χωρίς τόξα και είναι διακοσμημένα με φυτικά θέματα και σταυρούς. Οι κίονες (սիւներ) είναι λείοι, χωρίς ραβδώσεις. Το επιστύλιο πάνω από τα κιονόκρανα είναι απλό, ευθύγραμμο, χωρίς παραστάσεις. Στους ελληνικούς ναούς συνήθως οι κίονες ενώνονται μεταξύ τους με τόξα.
Εσωτερικά, ο ναός έχει τρεις ημικυκλικές αψίδες, με τρεις Άγιες Τράπεζες, από τις οποίες η μεσαία είναι η μεγαλύτερη. Σε εξώφυλλο βιβλίου, ο ναός φαίνεται να είναι πέτρινος, ενώ σήμερα είναι επιχρισμένος. Παρόμοιου τύπου ναοί υπήρξαν στην Αρμενία από τον 4ο έως τον 5ο αιώνα, όπως ο ναός του 5ου αιώνα στο Ερερούκ.
Το κωδωνοστάσιο είναι τριώροφο, πυργοειδές, με δύο καμπάνες και ένα δίλοβο παράθυρο στον πρώτο όροφο, δημιουργώντας στο ισόγειο το πρόπυλο του ναού.

3. Σουρπ Καραμπέτ

Ο νεότερος αρχιτεκτονικά ναός του Σουρπ Καραμπέτ στο Νέο Κόσμο μπορεί να χαρακτηριστεί ως κάθετης-έμφασης ορθογώνιος (Ուղղահայեաց քառանկիւն), μορφή που πρωτοεμφανίστηκε στο ναό της Σουρπ Καγιανέ τον 7ο αιώνα. Αυτός ο τύπος ναού είναι μεγαλύτερος ως προς το ύψος, σε σχέση με το πλάτος. Διαθέτει πολυγωνικό-πυραμοειδή γυάλινο τρούλο, στον οποίο εσωτερικά απεικονίζονται σε βιτρό γυαλί οι δύο απόστολοι και οι δέκα άγιοι.
Ο ναός διαθέτει στην είσοδο καμπάνα, η οποία υπήρχε στον προγενέστερο ξύλινο ναό. Επίσης, σύμφωνα με την αρμενική εκκλησιαστική παράδοση, κατά τη θεμελίωση του ναού τοποθετούνται ιεροί λίθοι οι οποίοι και αγιάζονται.
Στο εσωτερικό υπάρχουν 16 σταυροί στα σημεία που τοποθετηθήκαν οι ιεροί λίθοι στα θεμέλια του ναού.

4. Σουρπ Αστβατζατζίν

Αρχιτεκτονικά προγενέστερος τύπος ναού είναι ο μητροπολιτικός ναός Ελλάδας Σουρπ Αστβατζατζίν στο Περιστέρι. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως ξυλόστεγος βασιλικός (Բազիլիկ), μονόχωρος – μονόκλιτος (χωρίς τρούλο). Ο ναός αρχικά λειτουργούσε ως σχολείο για τους πρόσφυγες και μετέπειτα προστέθηκε το Ιερό Βήμα. Έχει μια κόγχη, όπου εσωτερικά σχηματίζεται ημικυκλικό Ιερό Βήμα με θολωτή στέγη. Παρόμοιου τύπου ναοί υπήρξαν στην Αρμενία από τον 4ο έως τον 5ο αιώνα, όπως το Σουρπ Χατς του 4ου αιώνα στην πόλη Απαράν.

Εσωτερικές ρυθμολογικές συγγένειες των τεσσάρων ναών

Το Ιερό Βήμα

Το Ιερό Βήμα ή Άγιο Βήμα παραδοσιακά συμβολίζει τον παράδεισο, ενώ οι κληρικοί είναι οι άγγελοι που μας προετοιμάζουν για αυτόν. Και στις τέσσερις εκκλησίες, το Ιερό Βήμα είναι υπερυψωμένο από 0,5μ μέχρι 1μ και η πρόσβαση πραγματοποιείται με σκαλοπάτια από τις δύο πλαϊνές πλευρές. Παρόμοια υπερυψωμένο είναι το Ιερό Βήμα στους παλαιοχριστιανικούς ναούς όπως και στη Μητρόπολη Αθηνών, ενώ η πρόσβαση πραγματοποιείται από τη μέση ή από όλο το μήκος του Ιερού -το συναντάμε στο βασιλικός ναό Αγ. Απολλινάριου του 6ου αιώνα στο Classe (λιμάνι, στη Ραβέννα)-. Στους μεταγενέστερους ελληνικούς ναούς, η πρόσβαση του Ιερού Βήματος γίνεται από τις τρεις θύρες.
Το Ιερό Βήμα στην πρόσοψη καλύπτεται από το υφασμάτινο τέμπλο (βήλο - παραπέτασμα) (վարագոյր), ενώ στους ελληνικούς ναούς από το εικονοστάσιο.

Η Αγία Τράπεζα

Παραδοσιακά, στους αρμενικούς ναούς υπάρχουν τρεις Αγίες Τράπεζες (Սուրբ Խորան) και στην κεντρική υπάρχει η εικόνα της Βρεφοκρατούσας Παναγίας (Աստուածամօր). Η Αγία Τράπεζα των ναών του Σουρπ Αγκόπ και του Σουρπ Κρικόρ Λουσαβορίτς είναι ξύλινη, ενώ στους υπόλοιπους ναούς είναι χτιστές, είτε συμπαγείς είτε με κοιλότητες.

Ο σολέας

Διαμορφώνεται σολέας και στους τέσσερις ναούς, ο οποίος οριοθετείται μεταξύ του κυρίως ναού και του υπερυψωμένου Ιερού Βήματος και χωρίζεται από τον κυρίως ναό με μεταλλικά ή ξύλινα κιγκλιδώματα. Στην Ιερά Μητρόπολη Λαγκαδά υπάρχει σολέας με διαχωριστικό. Στον σολέα υπάρχει ο πατριαρχικός θρόνος (առաջնորդական գահ) στη βόρεια πλευρά και ο επισκοπικός θρόνος (եպիսկոպոսի գահ) στη νότια πλευρά, όπως και στους ελληνικούς ναούς, με τη διαφορά ότι στους αρμενικούς ναούς οι θρόνοι έχουν την πλάτη τους στον κυρίως ναό.
Επίσης, υπάρχει στον σολέα χτιστό μαρμάρινο βαπτιστήριο (մկրտութեան աւազան), στη βόρεια πλευρά. Προγενέστερα, η αρμενική εκκλησιαστική παράδοση τοποθετούσε το χτιστό βαπτιστήριο σε δωμάτιο στη βόρεια πλευρά, δίπλα από το Ιερό Βήμα. Κατά τον 4ο αιώνα, στους ελληνικούς ναούς (παλαιοχριστιανικές εκκλησίες) το βαπτιστήριο βρίσκονταν στο ίδιο σημείο όπως οι βασιλικές εκκλησίες Παναγίας Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη και στη Βραυρώνα. Στις νεότερες εποχές, γίνεται χρήση της μεταφερόμενης, μπρούτζινης κολυμβήθρας, όπως συνηθίζεται και στους ελληνικούς ναούς. Στο ναό Σουρπ Αγκόπ υπάρχει πιθανόν πρόσκτισμα στη νότια πλευρά του, το οποίο σήμερα χρησιμεύει ως σκευοφυλάκιο-βεστιάριο, αλλά εντοπίζουμε και βαπτιστήριο με ψηφιδωτή διακόσμηση και μια Αγία Τράπεζα.

Ο κηροστάτης

Κατά κανόνα, δίπλα από την είσοδο εντοπίζουμε τον κηροστάτη (մոմակալ), ο οποίος στον Σουρπ Κρικόρ Λουσαβορίτς και στον Σουρπ Γκαραμπέτ είναι χτιστός μαρμάρινος.

Ο φωτισμός

Όσον αφορά στο φωτισμό, στο ναό του Σουρπ Αγκόπ, στην ανατολική πλευρά, πάνω από την κεντρική αψίδα, στο μεσαίο κλίτος, υπάρχουν δύο παράθυρα, βιτρό, σχήματος καρδιάς και ένα σχήματος σταυρού. Στο ναό του Σουρπ Κρικόρ Λουσαβορίτς υπάρχουν στις τρεις πλευρές, τρία μονόλοβα παράθυρα με δύο ημικίονες εκατέρωθεν και κιονόκρανα, που σχηματίζουν σταυρό. Στο ναό του Σουρπ Καραμπέτ υπάρχει μπρούτζινος πολυέλαιος, αναπαράσταση από τοιχογραφία του ναού Σουρπ Χατς, στην περιοχή Αχταμάρ της λίμνης Βαν.

Σημειώσεις:
1. Οι ναοί Σουρπ Κρικόρ Λουσαβορίτς, Σουρπ Καραμπέτ και Σουρπ Αγκόπ διοικητικά υπάγονται στο Καθολικάτο του Μεγάλου Οίκου της Κιλικίας.
2. Ο ναός Σουρπ Αστβατζατζίν διοικητικά υπάγεται στην Αγία Έδρα του Ετσμιατζίν.

Πηγές:
1.http://www.armchurch.gr/resources/pages/churches.php
2.http://www.armenianprelacy.gr/el/armeniki-ekklisia/130-ag-iakwbos-nikaia
3. Βαράκ Χοβσεπιάν, Επετειακό βιβλίο - αφιέρωμα για τα 70 χρόνια (1933 – 2003) του ναού Αγ. Ιακώβου (στα αρμενικά), Αθήνα, 2003.
4. Ελευθερία Κρίγκα, Ανατολικές και Ανατολίζουσες Βασιλικές της Ελλάδας, Αθήνα, 1982.
5.http://www.armenianprelacy.gr/el/armeniki-ekklisia/131-mhtropolitikos-naos-ag-grigorhs-o-fwtisths
6.http://www.armenianprelacy.gr/el/armeniki-ekklisia/132-ag-karabet-neos-kosmos
7. Δρ. Αθανάσιος Αρβανίτης, Επίτομος Ιστορία Συρο - Ιακωβίτικης Αρμενικής και Αιθιοπικής Εκκλησίας, Αθήνα, 1967.
8. Γκαρμπίς Κουγιουμτζιάν, Επετειακό βιβλίο-αφιέρωμα για τα 70 χρόνια του ναού Αγ. Καραμπέτ (στα αρμενικά), Αθήνα, 1993.
9. Αναστάσιος Ορλάνδος, Η Ξυλόστεγος Παλαιοχριστιανική Βασιλική της Μεσογειακής λεκάνης, Αθήνα, 1952.
10. Γεώργιος Δημητροκάλλης, Αρμένικη Ναοδομία, Αθήνα, 1996.
11. Richard Krautheimer, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1991.
12. Νικόλαος Γκιολές, Βυζαντινή Ναοδομία, Αθήνα, 1987.
13. Νικόλαος Γκιολές, Παλαιοχριστιανική Τέχνη: Ναοδομία, Αθήνα, 1994.

Μιζρακιάν Αρτίν-Αγκόπ,
Πολιτικός Μηχανικός MSc

Πηγή: armenika.gr