Η γέννηση των αρμενικών εκδόσεων - Από το Καθολικάτο του Ετσμιατζίν στα τυπογραφεία της Ευρώπης

Η ι­στο­ρί­α του βι­βλί­ου, κυ­ρί­ως των εκ­δό­σε­ων α­πό το 16ο έ­ως το 18 αιώ­να, εί­ναι στε­νά συν­δε­δε­μέ­νη με την ε­ξέ­λι­ξη της α­να­νέ­ω­σης και του εκ­συγ­χρο­νι­σμού της αρ­με­νι­κής κοι­νω­νί­ας η ο­ποί­α παίρ­νει σάρ­κα και ο­στά κα­τά την πε­ρί­ο­δο αυ­τή σε ο­ρι­σμέ­νους κύ­κλους της Βο­ρειο-α­να­το­λι­κής Αρ­με­νί­ας.

Οι πο­λι­τι­κές α­να­τα­ρα­χές οι ο­ποί­ες ε­πα­κο­λού­θη­σαν α­πό το 13ο αιώ­να ο­δή­γη­σαν πραγ­μα­τι­κά της χώ­ρα στο χεί­λος της α­βύσ­σου. Οι κα­τα­στρο­φές οι ο­ποί­ες προ­κλή­θη­καν α­πό τις λε­η­λα­σί­ες των μογ­γό­λων και των τουρ­κο­μά­νων, η διείσ­δυ­ση των νο­μα­δι­κών φυ­λών, η βί­αι­η «συμ­βί­ω­ση» με τις κουρ­δι­κές φυ­λές, οι διαρ­πα­γές α­πό την πλευ­ρά των djelali, οι ε­κτο­πί­σεις εκ μέ­ρους του σά­χη Α­μπάς και οι τουρ­κο­περ­σι­κοί πό­λε­μοι εί­χαν ως ά­με­σες συ­νέ­πειες ευ­θέ­ως ε­πί των δη­μο­γρα­φι­κών ι­σορ­ρο­πιών της πε­ριο­χής, ε­πί του οι­κο­νο­μι­κού της ε­πι­πέ­δου και ε­πί των πο­λι­τι­στι­κών της πρα­κτι­κών.

Σύμ­φω­να με μαρ­τυ­ρί­ες της ε­πο­χής, με­γά­λος α­ριθ­μός μο­να­στη­ριών τα ο­ποί­α ή­ταν οι πα­ρα­δο­σια­κοί θε­μα­το­φύ­λα­κες της πο­λι­τι­στι­κής κλη­ρο­νο­μιάς, με­τε­τρά­πη­σαν σε ε­ρεί­πια και η γε­νι­κή κα­τά­στα­ση κά­ποιων α­κό­μα εν ε­νερ­γεί­α ι­δρυ­μά­των ή­ταν εν­δει­κτι­κή της πτώ­σης του εκ­παι­δευ­τι­κού ε­πι­πέ­δου των δό­κι­μων ιε­ρέ­ων και της πει­θαρ­χί­ας των μο­να­χών, α­φή­νο­ντας να δια­φα­νεί η α­ξιο­θρή­νη­τη πνευ­μα­τι­κή κα­τά­στα­ση των μη νο­μα­δι­κών πλη­θυ­σμών.

Χω­ρίς μια σθε­να­ρή α­ντί­δρα­ση, η αρ­με­νι­κή κοι­νω­νί­α ή­ταν κα­τα­δι­κα­σμέ­νη βρα­χυ­πρό­θε­σμα, να α­φο­μοιω­θεί α­πό τους ι­σχυ­ρούς και τα­ρα­χο­ποιούς νο­μά­δες οι ο­ποί­οι ε­πέ­βα­λαν τον πο­λι­τι­σμό τους -αυ­τή των στε­πών της Κε­ντρι­κής Α­σί­ας- σε ό­λη τη Μι­κρά Α­σί­α.

Οι στό­χοι για την κυ­ριαρ­χί­α της τέ­χνης της τυ­πο­γρα­φί­ας

Μέ­σα σ’ αυ­τό το πλαί­σιο, την πλέ­ον κρί­σι­μη στιγ­μή και σε μια τε­λευ­ταί­α προ­σπά­θεια συ­γκε­ντρώ­σε­ως δυ­νά­με­ων, τέ­θη­καν οι βά­σεις μιας α­να­νε­ώ­σε­ως. Α­ντλώ­ντας δύ­να­μη α­πό το πα­ρελ­θόν του έ­θνους και α­να­ζω­ο­γο­νώ­ντας το, χά­ρη στη συμ­βο­λή ε­ξω­τε­ρι­κών πα­ρα­γό­ντων, ό­πως σε γε­νι­κές γραμ­μές ή­ταν τα ση­μα­ντικά δια­βή­μα­τα των εκ­κλη­σια­στι­κών κύ­κλων.

Στην αρ­χή του 17ου αιώ­να, η ά­φι­ξη των πρώ­των γάλ­λων ιε­ρα­πο­στό­λων στην Ο­θω­μανι­κή Αυ­το­κρα­το­ρί­α και η α­νά­πτυ­ξη των αρ­με­νι­κών ε­μπο­ρι­κών συ­ναλ­λα­γών με την Ευ­ρώ­πη, έ­δω­σαν ή­δη τη δυ­να­τό­τη­τα στην αρ­με­νι­κή ε­λίτ να προ­αι­σθαν­θεί τη δυ­νη­τι­κή συ­νει­σφο­ρά της Α­να­γεν­νή­σε­ως.

Σκε­πτό­με­νοι την α­να­νέ­ω­ση του εκ­παι­δευ­τι­κού συ­στή­μα­τος ε­πι­στρά­τευ­σαν τα α­να­γκαί­α και κυ­ρί­αρ­χα τυ­πο­γρα­φι­κά μέ­σα. Αυ­τό το ερ­γα­λεί­ο της α­να­πα­ρα­γωγής και της ε­ξα­πλώ­σε­ως του βι­βλί­ου, τους φαι­νό­ταν κα­τά συ­νέ­πεια ου­σιώ­δες, προ­κει­μέ­νου να ε­πι­τύ­χουν το σχέ­διό τους, δε­δο­μέ­νου ό­τι τα scriptoria1 τα ο­ποί­α επα­να­λει­τούρ­γη­σαν δεν ε­παρ­κού­σαν για να ι­κα­νο­ποι­ή­σουν τις α­νά­γκες.

Ε­πει­δή ό­μως για σχε­δόν δύ­ο αιώ­νες -α­πό το 1511 έ­ως το 1695- η χρή­ση της τυ­πο­γραφί­ας ή­ταν κα­τα­δι­κα­σμέ­νη μέσα στην Ο­θω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρί­α οι αρ­μέ­νιοι τυ­πογρά­φοι α­να­γκά­σθη­καν να ε­γκα­τα­στή­σουν τα ερ­γα­στή­ριά τους (τυ­πο­γρα­φεί­α) στην Ευ­ρώ­πη.

Τα πρώ­τα τυ­πο­γρα­φεί­α

Οι αρ­με­νι­κές πα­ροι­κί­ες της Ευ­ρώ­πης πα­ρεί­χαν το ι­δα­νι­κό πλαί­σιο για την εγκα­τά­στα­ση των τυ­πο­γρα­φεί­ων. Οι εκ­δό­τες-τυ­πο­γρά­φοι βρή­καν εκεί τους αρ­μένιους με­γα­λε­μπό­ρους πρό­θυ­μους να τους βο­η­θή­σουν οι­κο­νο­μι­κά και να τους δια­θέ­σουν το δο­κι­μα­σμέ­νο κύ­κλω­μα δια­νο­μής το ο­ποί­ο θα τους ε­πέ­τρε­πε να απο­στεί­λουν εύ­κο­λα την έ­ντυ­πη πα­ρα­γω­γή τους στα ε­πί­νεια της Α­να­το­λής, στη Σμύρ­νη και σε κά­θε δυ­να­τό μέ­ρος ό­που οι γυ­ρο­λό­γοι-πραγ­μα­τευ­τές θα α­να­λάμβα­ναν τη δια­νο­μή του βι­βλί­ου σε ό­λη την Αρ­με­νί­α.

Έ­τσι, βλέ­που­με να δη­μιουρ­γού­νται τυ­πο­γρα­φεί­α στη Βε­νε­τί­α, στο Λβώβ, στο Λιβόρ­νο, στη Μασ­σα­λί­α, στο Άμ­στερ­νταμ.

Κα­τά την πρώ­τη πε­ρί­ο­δο, ο στό­χος ή­ταν να δη­μο­σιευ­θούν σε με­γά­λο α­ριθ­μό αντι­τύ­πων βι­βλί­α πρώ­της α­νά­γκης κυ­ρί­ως ψαλ­τή­ρια, βί­βλοι, συ­νό­ψεις, λει­τουργι­κά, συ­να­ξά­ρια, θρη­σκευ­τι­κά η­με­ρο­λό­για, αλ­φα­βη­τά­ρια και διά­φο­ρα άλ­λα εκκλη­σια­στι­κά βι­βλί­α, δη­λα­δή το 72% της πα­ρα­γω­γής των 16ου και 17ου αιώ­νων. Τα υ­πόλοι­πα συ­νί­στα­ντο σε εκ­δό­σεις με­σαιω­νι­κών ι­στο­ριο­γρα­φιών τα ο­ποί­α συ­νετέ­λε­σαν στην ε­πα­νά­κτη­ση του ε­θνι­κού πα­ρελ­θό­ντος κα­θώς και σε ε­μπο­ρι­κά εγχει­ρί­δια και γε­ω­γρα­φι­κούς χάρ­τες, α­νοί­γο­ντας έ­τσι το δρό­μο στην αρ­με­νική κοι­νω­νί­α -ι­διαι­τέ­ρως στους με­γα­λο­α­στούς ε­μπό­ρους- προς την ε­ξω­στρέφεια.

Με­τά το 1650, η κά­λυ­ψη της δη­μό­σιας πε­ριου­σί­ας σε έ­ντυ­πα βι­βλί­α αυ­ξή­θη­κε σημα­ντι­κά εις βά­ρος των χει­ρο­γρά­φων βι­βλί­ων, τα ο­ποί­α ω­στό­σο συ­νέ­χι­ζαν να κυ­κλο­φο­ρούν κεί­με­να που φυ­σι­κά ή­ταν προ­ο­ρι­σμέ­να για πιο πε­ριο­ρι­σμένους κύ­κλους.

Λο­γο­κρι­σί­α εκ μέ­ρους της Ρω­μαιο­κα­θο­λι­κής εκ­κλη­σί­ας

Πέ­ρα α­πό την ι­διαι­τε­ρό­τη­τα την ο­ποί­α κα­θι­στού­σε η ε­γκα­τά­στα­ση των αρ­μενι­κών τυ­πο­γρα­φεί­ων στην Ευ­ρώ­πη, δια­πι­στώ­νε­ται ό­τι ό­λοι οι εκ­δό­τες-τυ­πο­γρά­φοι ή­σαν εκ­κλη­σια­στι­κοί, διο­ρι­σμέ­νοι στη Δύ­ση α­πό την α­νώ­τε­ρη ιε­ραρ­χί­α του κλή­ρου και πιο συ­χνά προ­σω­πι­κά α­πό τον Κα­θο­λι­κό των Αρ­με­νί­ων. Και ό­μως, την ί­δια πε­ρί­ο­δο, η αρ­με­νι­κή Εκ­κλη­σί­α ε­τοι­μα­ζό­ταν να δια­πραγ­μα­τευ­τεί με τη Ρώ­μη για μια πο­λι­τι­κή και θρη­σκευ­τι­κή προ­σέγ­γι­ση.

Για την α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα δε αυ­τής, α­πό το 1564 ο Α­μπγκάρ α­πό την πό­λη Το­κάτ ή­ταν ε­ξου­σιο­δο­τη­μέ­νος να βρί­σκε­ται δί­πλα στον Πο­ντί­φι­κα.

Ή­ταν εξ’ ί­σου ε­πι­φορ­τι­σμέ­νος για την ε­γκα­τά­στα­ση ε­νός τυ­πο­γρα­φεί­ου και για να προ­τεί­νει στη Ρώ­μη την ε­κτύ­πω­ση της Βί­βλου στην αρ­με­νι­κή.

Ου­σια­στι­κά ε­πρό­κει­το για τη δη­μο­σί­ευ­ση εκ­κλη­σια­στι­κών βι­βλί­ων για τα οποί­α η λο­γο­κρι­σί­α εκ μέ­ρους της ρω­μαιο­κα­θο­λι­κής πλευ­ράς δεν μπο­ρού­σε να μεί­νει α­διά­φο­ρη και πο­λύ συ­χνά έ­ψα­χνε τρό­πους για να ε­λέγ­χει την ορ­θο­δο­ξία μέ­σω των αρ­με­νι­κών ε­ντύ­πων, χα­ρα­κτη­ρί­ζο­ντάς τα ως «αι­ρε­τι­κά».

Το 1638, με την προ­τρο­πή του Ρ. Yovhannes Ancyre και του Paolo Piromalli, μια ε­πι­τρο­πή θε­ο­λό­γων η ο­ποί­α σχη­μα­τί­σθη­κε α­πό το συμ­βού­λιο «la Propaganda Fide» και ή­ταν ε­πι­φορ­τι­σμέ­νη να ε­λέγχει τη με­τά­φρα­ση της Βί­βλου στην αρ­με­νι­κή προ­κει­μέ­νου αυ­τή να συ­μπί­πτει, να εί­ναι δη­λα­δή σύμ­φω­νη με την «Vulgate»2 πριν ε­πι­τρέ­ψει τη δη­μο­σί­ευ­σή της. Ε­πίσης, στις τά­ξεις της πε­ριε­λάμ­βα­νε τον ιε­ρα­πό­στο­λο Clement Galano και κατ’ αρ­χήν κατα­πο­λέ­μη­σε την τε­λειο­ποί­η­ση της Και­νής Δια­θή­κης.

Ω­στό­σο, αυ­τή η ε­πι­τρο­πή δεν κα­τόρ­θω­σε να ε­πι­τύ­χει τε­λι­κώς το στό­χο της.

Η α­που­σί­α α­πο­τε­λέ­σμα­τος προ­έ­τρε­ψε τον Κα­θο­λι­κό της Αρ­με­νί­ας Ιά­κω­βο τον 4ο να ο­ρί­σει ως α­ντι­πρό­σω­πο στην Ευ­ρώ­πη το δό­κι­μο κλη­ρι­κό Μα­τε­ός, προ­κειμέ­νου να δη­μο­σιεύ­σει την πρώ­τη έκ­δο­ση της με­τα­φρα­σμέ­νης στην αρ­με­νι­κή, Βίβλου.

Έ­τσι, το Μά­ιο του 1656, ε­πι­βι­βά­σθη­κε σε πλοί­ο στη Σμύρ­νη με προ­ο­ρι­σμό τη Βε­νετί­α ό­που κατ’ αρ­χήν ε­ξέ­τα­σε τρό­πους και χώ­ρους για να ε­γκα­τα­στή­σει το τυπο­γρα­φεί­ο του με τη βο­ή­θεια των αρ­με­νί­ων με­γα­λε­μπό­ρων οι ο­ποί­οι δρα­στηριο­ποιού­νταν στο λι­μά­νι της Βε­νε­τί­ας. Ό­μως οι και­ροί εί­χαν αλ­λά­ξει. Η κα­θολι­κή Ιε­ρά Ε­ξέ­τα­ση ε­ξου­σί­α­ζε τις βε­νε­τι­κές τυ­πο­γρα­φι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες. Έ­πει­τα α­πό α­να­γκα­στι­κή α­δρά­νεια δε­κα­τεσ­σά­ρων μη­νών, ο αρ­μέ­νιος κλη­ρι­κός πή­γε στη Ρώ­μη για να λά­βει την ά­δεια προ­κει­μέ­νου να φέ­ρει εις πέ­ρας την απο­στο­λή του.

Η δυ­σπι­στί­α εκ μέ­ρους του Συμ­βου­λί­ου των καρ­δι­να­λί­ων ως προς αυ­τή την επι­χεί­ρη­ση έ­λη­ξε εν τού­τοις με το να τον πεί­σουν να ε­γκα­τα­στή­σει το τυ­πογρα­φεί­ο του στις Κά­τω Χώ­ρες (Ολ­λαν­δί­α), ό­που με­ρι­κά χρό­νια αρ­γό­τε­ρα πραγ­ματο­ποι­ή­θη­κε η πρώ­τη πλή­ρης έκ­δο­ση της αρ­με­νι­κής με­τα­φρά­σε­ως της Βί­βλου.

Πη­γή: πε­ριο­δι­κό Nouvelles d’ Armenie

Ση­μειώ­σεις: 1) Scriptoria: τα ερ­γα­στή­ρια α­ντι­γρα­φής χει­ρο­γρά­φων

2) Vulgate: - η Βουλ­γά­τα- δη­λα­δή η λα­τι­νι­κή με­τά­φρα­ση της Βί­βλου.Με­τα­φρά­στη­κε α­πό την ε­βρα­ϊ­κή και την α­ρα­μα­ϊ­κή με­τα­ξύ των ε­τών 382 και 405 μ.Χ. α­πό τον Jerome.

Νουνιά Γεραμιάν

Πηγή: armenika.gr