Η γενοκτονία ενός έθνους 100 χρόνια μετά. Του Ηρακλή Ζωγράφου

Μερικές φορές, δεν είναι τόσο οι εικόνες μιας γενοκτονίας που παγώνουν το αίμα, αλλά πολύ περισσότερο η μαρτυρία της παράλληλης «διπλωματικής ευγένειας» των δραστών την ώρα που επιτελούν μαζικές δολοφονίες.

Στο πόνημα του Thomas de Waal, Great Catastrophe, Armenians and Turks in the Shadow of Genocide, υπάρχει ένα αντίγραφο από μια χειρόγραφη επιστολή του Ταλάτ Πασά – ενός από τους τρεις ηγέτες των «Νεότουρκων» – ο οποίος με ευχαρίστηση αποδέχεται πρόσκληση για δείπνο εκείνο το βράδυ από τον πρέσβη των Η.Π.Α. στην Κων/πολη, Henry Morgenthau, και προβαίνει σε φιλοφρονήσεις προς την κυρία Morgenthau. Η ημερομηνία της επιστολής (και του δείπνου) είναι 24 Απριλίου 1915, την ίδια μέρα ακριβώς που «η τελική λύση στο πρόβλημα των Αρμενίων» εμπνεύσεως Ταλάτ Πασά τέθηκε σε εφαρμογή με τη σύλληψη και τη συνακόλουθη δολοφονία των Αρμένιων πολιτικών και πνευματικών ηγετών.

Η επιστολή προέρχεται από το αρχείο του Henry Morgenthau, στο οποίο περιέχεται επίσης και μια μεταγενέστερη επιστολή – απάντηση του Ταλάτ Πασά τον Αύγουστο του 1915, όταν αμερικανική αντιπροσωπεία τον επισκέφθηκε για να διαμαρτυρηθεί για την απέλαση και τη δολοφονία του αρμενικού πληθυσμού : «Δεν υπάρχει λόγος να διαμαρτύρεστε», απαντούσε ο Ταλάτ. «Έχουμε ήδη ξεφορτωθεί τα 3/4 του πληθυσμού των Αρμενίων. Δεν έχει απομείνει απολύτως κανείς στο Μπιτλίς, το Βαν και το Ερζερούμ. Το μίσος μεταξύ Τούρκων και Αρμενίων είναι τώρα πια τόσο μεγάλο, ώστε θα πρέπει να τελειώσουμε μια και καλή με δαύτους. Αν δεν το κάνουμε, πολύ σύντομα θα οργανώσουν την εκδίκησή τους».

Το βιβλίο του De Waal το οποίο είναι κατά κύριο λόγο αφιερωμένο στις επιπτώσεις της γενοκτονίας και στις μετέπειτα προσπάθειες για αναγνώριση έστω του ηθικού χρέους των δραστών (κάτι που από τότε δεν έχει κάνει καμία Οθωμανική ή τουρκική κυβέρνηση), παρέχει πληροφορίες και για την οργισμένη εκδίκηση του Αρμενικού Μυστικού Στρατού για την Απελευθέρωση της Αρμενίας (ASALA) κατά τη δεκαετία του 1970. Ο ASALA δολοφόνησε μια χούφτα αθώους Τούρκους διπλωμάτες, με αποτέλεσμα ο τότε πρόεδρος των Η.Π.Α., Ronald Reagan, παρά τη μακρά γνωριμία και φιλία του με την αρμενική διασπορά στην Καλιφόρνια να εγκαταλείψει τη δέσμευσή του για αναγνώριση της γενοκτονίας.

Ο Reagan ήταν μόνο ένας από τους πολυάριθμους Αμερικανούς προέδρους που χειραγώγησαν την ψήφο του Αρμενο-Αμερικανικού πληθυσμού με υποσχέσεις αναγνώρισης της Γενοκτονίας, που με την άνοδό τους στην εξουσία όμως απέφευγαν οποιαδήποτε αναφορά σε αυτή και πείθονταν από τους στρατηγούς τους για το πόσο ζωτικής σημασίας ήταν οι καλές σχέσεις με την Τουρκία και η διατήρησή της ως στρατηγικού τους εταίρου στη Μέση Ανατολή και τη Μεσόγειο.

Πραγματικά, οι Αρμένιοι ήταν πάντοτε τα θύματα της διελκυστίνδας των Δυνάμεων στην Ανατολή. Στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 90% των Αρμενίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε εξαφανιστεί, μια κουλτούρα κι ένας πολιτισμός που διαλύθηκε και δεν επρόκειτο ποτέ πια να επιστρέψει. Όσοι ήταν αυτόπτες μάρτυρες της σφαγής ισχυρίζονταν ότι δεν είχαν ξαναδεί τίποτε παρόμοιο. Η λέξη που θα μπορούσε να περιγράψει τι γινόταν δεν είχε ακόμη εφευρεθεί κι όσοι αναζητούσαν έναν όρο για να περιγράψουν τα γεγονότα ανέτρεξαν στη Βίβλο και δανείστηκαν τον όρο «Ολοκαύτωμα».

Αίτια της γενοκτονίας
Στρατιωτικές ήττες – οικονομία – ο γερμανικός παράγοντας

Είναι αλήθεια ότι οι Οθωμανοί είχαν υποστεί καταστροφική ήττα στους Βαλκανικούς του 1912-13 με αποτέλεσμα χιλιάδες μουσουλμάνοι των Βαλκανίων να εκτοπιστούν ανατολικότερα. Οι Νεότουρκοι θεώρησαν ότι οι ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας θα μπορούσαν να μετατραπούν σε νέα πατρίδα γι’ αυτούς τους πρόσφυγες κι έτσι ήταν αναγκαστικό («παράπλευρη απώλεια του Α΄ Παγκοσμίου», είναι ακόμη η επίσημη θέση της τουρκικής ιστοριογραφίας) να εκτοπιστούν οι Αρμένιοι από τα ιστορικά τους πάτρια εδάφη.

Η ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τον τσαρικό στρατό κατά τον Α΄Π.Π. επιδείνωσε την κατάσταση. Όχι μόνον αποτέλεσε την αιτία για περαιτέρω συρρίκνωση της αυτοκρατορίας, αλλά επιπλέον θεωρήθηκε ότι ο αρμενικός λαός έβλεπε με συμπάθεια τους ομόθρησκους Ρώσους.
   
Επιπλέον, όπως ακριβώς οι Εβραίοι της Κεντρικής Ευρώπης έτσι και οι Αρμένιοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (αλλά και οι Έλληνες) ευημερούσαν έχοντας συγκεντρώσει στα χέρια τους το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου και της βιομηχανίας της χώρας. Έτσι, ο τουρκικός εθνικισμός αυξήθηκε και συνέβαλε στην εχθρική αντιμετώπιση των μειονοτήτων που ζούσαν στην αυτοκρατορία και ειδικότερα των Αρμενίων.

Η Γερμανία από την άλλη πλευρά, στην πραγματικότητα συνδέεται με δύο γενοκτονίες. Οι Νεότουρκοι συμμάχησαν με το Βερολίνο την εποχή που εκτελούσαν το σχέδιό τους εναντίον των Αρμενίων. Οι Γερμανοί διπλωμάτες τρομοκρατημένοι από όσα έβλεπαν λάμβαναν διαταγές από την κυβέρνησή τους να σωπάσουν. Και όταν κατέρρευσε το Οθωμανικό καθεστώς, οι κύριοι εμπνευστές της γενοκτονίας (οι τρεις Πασάδες – Αχμέτ Τζεμάλ Πασάς, Ισμαήλ Εμβέρ Πασάς, Μεχμέτ Ταλάτ Πασάς) βρήκαν καταφύγιο και ήρεμη «συνταξιοδότηση» στη Γερμανία. Στις 15 Μαρτίου 1921 ο Ταλάτ Πασάς δολοφονήθηκε από τον Soghoman Tehlirian, έναν 23χρονο Αρμένιο φρενοβλαβή σχεδόν από το μαρτύριο που είχε ζήσει κάποια χρόνια πριν. Όταν το γερμανικό δικαστήριο, που γνώριζε πολύ λίγα πράγματα για τη γενοκτονία, άκουσε την απολογία του Tehlirian, τον απάλλαξε από τις κατηγορίες μετά από μόλις μιας ώρας ακροαματική διαδικασία.

αντί επιλόγου

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα για τη σχέση Ιστορίας και τυχαίου γεγονότος είναι και η περίπτωση του Γερμανού αξιωματούχου Max Erwin von Scheubner – Richter. O Richter, ο οποίος ως υποπρόξενος στο Ερζερούμ έστελνε αναφορές στο Βερολίνο ιδιαίτερα επικριτικές για αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε «εξόντωση» των Αρμενίων, αργότερα έγινε ηγετικό στέλεχος των Ναζί. Έγινε διάσημος όχι για την αντίστασή του απέναντι στις ωμότητες των Οθωμανών, αλλά επειδή το 1923 παρέλασε δίπλα – δίπλα με διασταυρωμένους βραχίονες με τον Αδόλφο Χίτλερ κατά τη διάρκεια του αποτυχημένου Πραξικοπήματος της Μπυραρίας στο Μόναχο. Ο Richter πυροβολήθηκε στο στήθος από τους αστυνομικούς και σκοτώθηκε ακαριαία. Πέφτοντας παρέσυρε μαζί του τον Χίτλερ εξαρθρώνοντας τον ώμο του αρχηγού του. Του έσωσε έτσι τη ζωή καθώς αμέσως μετά ακολούθησε και δεύτερη ομοβροντία πυροβολισμών προς τους πραξικοπηματίες. Έτσι, ο Richter από αυτόπτης μάρτυς της πρώτης Γενοκτονίας του 20ου αιώνα τυχαία διευκόλυνε τη δεύτερη…

Βιβλιογραφία
Thomas De Waal, Great Catastrophe, Armenians and Turks in the Shadow of Genocide, Oxford University Press, 2015.
Ronald Grigor Suny, They Can Live in the Desert but Nowhere Else, A History of the Armenian Genocide, Princeton University Press, 2015.

* Ο Ηρακλής Ζωγράφος είναι Φιλόλογος – Ιστορικός, ιδιοκτήτης Φροντιστηρίου  Μ.Ε.