Η ιστορία της αρμενικής κοινότητας στην Πάτρα

Τα πρώτα χρόνια

Καταγραφές με ημερομηνία πριν το 1922 αναφέρουν ως μόνιμους κατοίκους της Πάτρας αρμένιους επαγγελματίες με καταγωγή από την πόλη Κεμάχ της Δυτικής Αρμενίας.
Ωστόσο, η αρμενική κοινότητα δημιουργήθηκε μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, όταν, μαζί με τους έλληνες πρόσφυγες, έφτασαν στην Πάτρα 1500 αρμένιοι, ψάχνοντας ασφάλεια και φιλοξενία.
Κατά τη διάρκεια ενός χρόνου, περισσότεροι από τους μισούς έφυγαν για άλλες χώρες, με κύριο προορισμό τη Γαλλία. Παρέμειναν μόνο 700 άτομα, ως επί το πλείστον γυναίκες και παιδιά.
Άξιο αναφοράς είναι το πρωτοσέλιδο του πρώτου φύλλου της αρμενικής εφημερίδας των Αθηνών «Νορ Ορ», με ημερομηνία 25 Μαρτίου 1923, που περιγράφει την κατάσταση των προσφύγων στην Πάτρα:
«…Επτακόσιοι είναι περίπου οι αρμένιοι πρόσφυγες στην Πάτρα. Οι περισσότεροι έχουν βρει κατάλυμα μέσα σε σχολικές εγκαταστάσεις και σε δημοτικά κτίρια. Ο αριθμός των ανδρών μόλις που φτάνει τους εκατό, οι υπόλοιποι είναι γυναίκες και παιδιά. Οι πρόσφυγες ζουν σε άθλιες συνθήκες, η κυβέρνηση καθημερινά διανέμει εκατό γραμμάρια ψωμί στον καθέναν.
Πριν μερικούς μήνες, μέσω αρχαιρεσιών, δημιουργήθηκε εκτελεστική επιτροπή που θα συντόνιζε το έργο της αρωγής και της εγκατάστασης, αλλά τα περισσότερα μέλη της παραιτήθηκαν από τις πρώτες κιόλας μέρες. Άλλοι έφυγαν από την πόλη, αφήνοντας το δύσκολο αυτό έργο στα χέρια μόνο δύο ατόμων, που λειτουργούν με αποκλειστικό γνώμονα το προσωπικό τους συμφέρον.
Η βοήθεια που δίνεται μοιράζεται σε φίλους και συγγενείς. Αντιλαμβανόμενοι αυτή την κατάσταση, μια αμερικανική φιλανθρωπική οργάνωση αποφάσισε να μη διανέμει τον ρουχισμό που διέθετε για τους πρόσφυγες. Η Κεντρική Επιτροπή Προσφύγων των Αθηνών θα πρέπει να ενδιαφερθεί για αυτή την περιοχή και εν ανάγκη να αποστείλει έναν επόπτη που θα μεριμνήσει για την οργάνωση μιας νέας επιτροπής…».
Το 1924, η ελληνική κυβέρνηση, με το πρόσχημα της αποσυμφόρησης της Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης από τον μεγάλο αριθμό προσφύγων, έθεσε σε εφαρμογή σχέδιο μετεγκατάστασης που, παρά τις διαβεβαιώσεις ότι το πρόγραμμα θα αφορούσε το σύνολο των προσφύγων, εφαρμόστηκε σχεδόν αποκλειστικά στους Αρμένιους. Στην πραγματικότητα, η κυβέρνηση ήθελε όσο το δυνατόν αμιγώς ελληνικό πληθυσμό στα σύνορα με τη Βουλγαρία. Έτσι, το καλοκαίρι του 1924, από την Αλεξανδρούπολη, την Κομοτηνή, τις Σέρρες, τη Δράμα και την Καβάλα, 5.000 Αρμένιοι μεταφέρθηκαν στην Πελοπόννησο. Ένας μικρός αριθμός από αυτούς εγκαταστάθηκε στην Πάτρα.
Την πρώτη δεκαετία, από το σύνολο του αρμενικού πληθυσμού της Πάτρας, μόνο 10 με 12 οικογένειες είχαν μια σχετική οικονομική άνεση. Οι υπόλοιποι ζούσαν στα όρια της φτώχειας και δούλευαν σε κατασκευαστικά έργα.
Το 1928, από ένα τηλεγράφημα του Ντιράν Κασπαριάν, προέδρου της ενοριακής επιτροπής, προς τον Μητροπολίτη Καραμπέτ Μαζλουμιάν, πληροφορούμαστε πως ο πρώτος ιερέας στην Πάτρα ήταν ο Αρτίν Σαρκισιάν, ο οποίος λόγω ασθένειας της κόρης του αναχώρησε για την Γαλλία, ενώ νέος ιερέας ορίστηκε ο Χορέν Μπιτσακτζιάν. Στα μέσα της δεκαετίας του ΄20 ιδρύθηκαν διάφοροι σύλλογοι και οργανώσεις, όπως ο «Σύλλογος Κυριών» και ο «Φιλόπτωχος Ερυθρός Σταυρός». Ένας από τους πιο δυναμικούς ήταν ο «Σύλλογος Αρμενίων Μικράς Ασίας», που ήταν αναγνωρισμένος από το κράτος και για πολλά χρόνια στάθηκε στο πλευρό των προσφύγων με διάφορους τρόπους.
Τη δεκαετία του ΄30 λειτούργησε και η αρμενική προσκοπική ομάδα Πάτρας, ενταγμένη στο Σώμα Ελλήνων Προσκόπων.
Η ποδοσφαιρική ομάδα «Αρμενική Πατρών» συμμετείχε στο τοπικό πρωτάθλημα από τα μέσα της δεκαετίας του ΄30 έως και το 1950.

Εκπαίδευση

Το 1926, μια νεοσύστατη ενοριακή επιτροπή, ξεπερνώντας πολλές δυσκολίες, εγκαινίασε το αρμενικό νηπιαγωγείο και το σχολείο της Πάτρας, το οποίο λειτούργησε την ίδια χρονιά. Η εκπαίδευση ήταν δωρεάν. Την πρώτη χρονιά αριθμούσε 34 μαθητές και 22 μαθήτριες. Οι μηνιαίες απολαβές του εκπαιδευτικού προσωπικού ήταν 1700 δραχμές. Τα έξοδα του σχολείου είχε αναλάβει ο «Σύλλογος Αρμενίων Κυριών» του Παρισιού, η Αρμενική Γενική Ένωση Αγαθοεργίας και η Κεντρική Επιτροπή Προσφύγων από την Αθήνα. Από μια καταγραφή του σχολικού έτους 1934-35 πληροφορούμαστε πως το νηπιαγωγείο είχε 38 παιδιά και το δημοτικό 22 μαθητές, δύο δασκάλους και ετήσια λειτουργικά έξοδα 61.000 δραχμές.
Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα περιελάμβανε μαθήματα στην ελληνική, αρμενική και γαλλική γλώσσα. Στο ξεκίνημα, διευθυντής του σχολείου ήταν ο Ντιράν Κασπαριάν και μεταξύ άλλων, δάσκαλος διετέλεσε ο Σετράκ Κοχαρουνί, και δασκάλες οι Μαντλέν Φεραδιάν και Ντιρουή Αμπρογιάν.
Την ίδια εποχή, η προσπάθεια της ενοριακής επιτροπής για ανέγερση εκκλησίας μέσω εράνου απέβη άκαρπη και το σχέδιο εγκαταλείφθηκε. Ο εκκλησιασμός, οι γάμοι και οι βαπτίσεις γίνονταν στο Ιερό Ναό του Αγίου Αθανασίου, που είχε παραχωρηθεί για τον σκοπό αυτό από την Ιερά Μητρόπολη της Πάτρας.

Τα επαγγέλματα

Οι επαγγελματικές δραστηριότητες των αρμενίων ήταν σε διάφορους τομείς.
Το πρώτο εμπορικό κατάστημα στο εμπορικό κέντρο της Πάτρας ήταν των αδελφών Μπακιρτζιάν, το οποίο εμπορευόταν σταφίδες.
Αργότερα, πολλοί αρμένιοι διαδραμάτισαν ενεργό ρόλο στην εμπορική ζωή της πόλης με διάφορα καταστήματα, όπως το καφεκοπτείο του Αγκόπ Τσαουσιάν. Ο Ντιράν Κασπαριάν ήταν αντιπρόσωπος των ελαστικών «Goodrich».
Καταστήματα ξηρών καρπών, σφραγίδων και χαρακτικής και ένα μαγαζί με ποδήλατα άνηκαν σε αρμένιους. Επίσης, υπήρχαν και πολλοί γνωστοί αρμένιοι επιστήμονες, όπως ο οδοντίατρος Γεπρέμ Σααγιάν από την Κωνσταντινούπολη, η δασκάλα αγγλικών Αντρινέ Ταστσιάν, ο πολιτικός μηχανικός Ζεράρ Ναχνικιάν και ο αρχιτέκτονας Νάζαρετ Νουμπάρ, ο οποίος μεταπολεμικά σχεδίασε την ανακαίνιση εκ βάθρων του χαρακτηρισμένου μνημείου από το Υπουργείο Πολιτισμού, του κινηματογράφου «IDEAL».

Ο πόλεμος και η απογραφή

Το 1941, η ενοριακή επιτροπή της πόλης κάνει μια σχολαστική απογραφή των Αρμενίων και την αποστέλλει στη «Μητρόπολη των εν Ελλάδι Ορθοδόξων Αρμενίων».
Στο εισαγωγικό κείμενο της απογραφής, μεταξύ άλλων, λέει:
"1) Εις τάς Πάτρας κατοικούν 122 οικογένειες Αρμενίων, αποτελούμενοι από 500 άτομα, εκ των οποίων 246 άρρενες και 254 θήλεις.
2) Εκ των περιφερειών Πατρών κατοικούν εις Αίγιον 42 και εις Πύργον 9 οικογένειαι, αλλά δεν γνωρίζουμε τον πραγματικόν αριθμόν ατόμων...
…εκ Πύργω 9 οικογενειών δύο νέοι έχουν στρατευθεί, εκ των οποίων ο εις είναι τραυματίας Οβακίμ Χατσικιάν και ο υπηρετών Μικιρδίτς Ασλαματζιάν.
3) Εκ των Πατρών Αρμενίων μόνον 2 νέοι πολιτογραφημένοι, οι κ.κ. Ανδρέας Παπαδάκης (Αντρανίκ Δερδεριάν) και Οβανές Πετροσιάν, υπηρετούν ήδη εις τον Ελληνικό Στρατόν εις το μέτωπο Αλβανίας, είναι δε υγιείς.
4) Κατόπιν επιθυμίας ολοκλήρου της παροικίας Πατρών, τον παρελθόντα Ιανουάριο διενεργήθη έρανος υπέρ του μαχόμενου γενναίου Στρατού μας, το συγκεντρωθέν δε ποσό εκ Δραχμών Δέκα Χιλιάδων (10.000) παρεδώσαμε είς τον κ. Νομάρχην...
5) Εκ του άμαχου πληθυσμού έχωμεν εκ των βομβαρδισμών τρείς (3) νεκρούς, δύο άνδρες κ.κ. Ρουπέν Μπαμπασαντζιάν ετών 24 και Μιχράν Σιμιγκιάν ετών 23 και μια γυνή Διρουή Μπακαλιάν ετών 35…
Μετά Σεβασμού, ο Πρόεδρος Αγκόπ Τσαουσιάν και ο Ιερεύς Ματθαίος Κεχαγιάν."
(Και ακολουθούν οι λίστες της απογραφής).

Η συρρίκνωση της Κοινότητας

Κατά τη διάρκεια του μεγάλου κύματος παλιννόστησης («Νερκάχτ») των Αρμενίων της διασποράς προς τη Σοβιετική Αρμενία, που διήρκησε από το 1946 έως το 1948, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της κοινότητας της Πάτρας επαναπατρίστηκε.
Το 1953, ο ιερέας Ματεός Παραγαμιάν, που επισκεπτόταν συχνά την Πάτρα, στην αναφορά του προς την Μητρόπολη αναφέρει:
«Η κοινότητα της Πάτρας αριθμεί 37 οικογένειες με 127 άτομα. Η οικονομική κατάστασή τους είναι καλή, οι περισσότεροι έχουν καλές εργασίες, υπάρχουν αρκετοί έμποροι στην κεντρική αγορά, γενικά όλες οι οικογένειες είναι αρκετά ευκατάστατες.
Ευτυχής συγκυρία ήταν η συνεργασία μου με τον Αγκόπ Τζαβουσιάν, μια δραστήρια και εξαιρετική προσωπικότητα. Παρόλα αυτά, η κατάσταση της κοινότητας είναι αποκαρδιωτική. Η κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των οικογενειών είναι σχεδόν ανύπαρκτες, ενώ κοινωνικές δραστηριότητες δεν υπάρχουν. Με προβλημάτισε ότι κατά την επίσκεψή μου δεν είχα την θερμή υποδοχή που ανέμενα.
Πήγα σε όλα τα σπίτια και ενθάρρυνα τους συμπατριώτες να αφυπνιστούν εθνικά και θρησκευτικά.
Θεωρώ πως με συχνότερες επισκέψεις μου μπορεί να ανατραπεί αυτή η κατάσταση.
Τέλεσα δύο βαπτίσεις, στις οποίες παρευρέθηκαν αρκετά μέλη της κοινότητας και τους μίλησα για τις υποχρεώσεις τους ως άτομα και ως κοινότητα. Δεν κατάφερα να κάνω Θεία Λειτουργία, λόγω της απροθυμίας και αδιαφορίας που διακατέχει την κοινότητα».
Τα επόμενα χρόνια, στην Πάτρα, η κοινοτική ζωή περιορίστηκε στο πλαίσιο της τοπικής ενοριακής επιτροπής που, με πρωτεργάτη τον Οννίκ Ατταριάν και σε συνεργασία με την Αρμενική Μητρόπολη, οργάνωνε περιοδικές επισκέψεις ιερέων που τελούσαν θεία λειτουργία, γάμους και βαπτίσεις, συνήθως στον Ιερό Ναό του Αγίου Αθανασίου.
Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄60 και ΄70, πολλές από τις αρμενικές οικογένειες της Πάτρας εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα, με αποτέλεσμα να ελαχιστοποιηθεί η κοινότητα.

Επίσκεψη της χορωδίας

Την Κυριακή 8 Νοεμβρίου του 1970, ο Μητροπολίτης Πατρών επέτρεψε να τελεστεί θεία λειτουργία στον Ιερό Ναό του Αγίου Αθανασίου από τον αρχιμανδρίτη Βαρτάν Ντεμιρτζιάν και την Αρμενική Χορωδία Αθηνών, που είχαν έρθει για τον σκοπό αυτό στη πόλη. Η παρουσία των γυναικών της χορωδίας επάνω στο Ιερό Βήμα κατά τη διάρκεια των ψαλμών σχολιάστηκε αρνητικά από τον θρησκευτικό τύπο της εποχής και δημιούργησε ενόχληση σε κάποιους κληρικούς. Αυτή η λειτουργία μάλλον ήταν και η τελευταία που τελέστηκε στην πόλη των Πατρών.
Για τα επόμενα χρόνια και μέχρι τη δεκαετία του ΄90, το βράδυ των Χριστουγέννων, μια ομάδα από την Αθήνα επισκεπτόταν τα αρμενικά σπίτια στην Πάτρα για να τραγουδήσει τα κάλαντα. Αυτή ήταν και η μοναδική επαφή με τους αρμένιους της Πάτρας για πολλά χρόνια.
Σήμερα, ελάχιστοι αρμένιοι έχουν απομείνει στην Πάτρα. Με το πέρασμα των χρόνων και την ανυπαρξία μιας δομής ή οργάνωσης, έχει χαθεί η επαφή με τις άλλες κοινότητες και το αρμενικό στοιχείο.

Πηγές:
1. Αρχείο αλληλογραφίας της Μητρόπολης Ορθοδόξων Αρμενίων.
2. Καταγραφή της εκπαιδευτικής κατάστασης από την Αρμενική Γενική Ένωση Αγαθοεργίας, 1934-1935.
3. «Γενικό ημερολόγιο» εφημερίδας «Νορ ορ», 1927.
4. Εφημερίδα «Νορ Ορ», φύλλο 25/3/1923 & 7/4/1926.
5. Εφημερίδα «Ορθόδοξος τύπος», 8/1970.
6. Εφημερίδα «Ημερήσιος Κήρυξ Πατρών», 11/8/1970.

Μάικ Τσιλιγκιριάν

Πηγή: armenika.gr