Καντσασάρ o θησαυρός στο βουνό

Το μοναστήρι του Καντσασάρ βρίσκεται στην κορυφή ενός καταπράσινου βουνού, που υψώνεται πάνω από την ιστορική πόλη του Βανκ, στην περιοχή Μαρνταγκέρντ του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Το σύνθετο αυτό τοπωνύμιο Καντσ-α-σάρ (όπου καντς σημαίνει θησαυρός και σαρ βουνό) μεταφράζεται από τα αρμενικά, ως το βουνό με τον θησαυρό και προέρχεται από τα αρχαία ορυχεία χαλκού και αργύρου που υπήρχαν παλαιότερα στην περιοχή. Έχοντας διατελέσει για αιώνες το ισχυρότερο προπύργιο της αρμενικής κυριαρχίας του Αρτσάχ, το μοναστήρι του Kαντσασάρ αποτελεί σίγουρα, έναν θησαυρό ανεκτίμητης αξίας για τον τόπο και όλη την Αρμενία.

Το Κα­ντσα­σάρ εί­ναι μια πε­ρι­τει­χι­σμένη μο­νή με εκ­κλη­σια­στι­κά και μη κτί­ρια, στο ε­πί­κε­ντρο της ο­ποί­ας βρί­σκε­ται ο κα­θε­δρι­κός να­ός του Α­γί­ου Ιω­άν­νου του Βα­πτι­στού.

Χτί­στη­κε σε μια λα­μπρή πε­ρί­ο­δο της αρ­με­νι­κής αρ­χι­τε­κτο­νι­κής α­πό τον πρί­γκι­πα Χα­σάν Τζα­λάλ Βα­χταν­γκιάν1, έ­ναν ισχυ­ρό Αρ­μέ­νιο φε­ου­δάρ­χη και α­νώ­τα­το άρ­χο­ντα του τό­τε με­γα­λύ­τε­ρου πρι­γκι­πά­του του Αρ­τσάχ, Χα­τσέν. Τα θε­μέ­λια του κα­θε­δρι­κού να­ού τέ­θη­καν το 1216, ε­νώ ο κα­θα­για­σμός του τε­λέ­στη­κε την η­μέ­ρα της γιορ­τής του Βαρ­τα­βάρ (Με­τα­μορ­φώ­σε­ως του Σω­τή­ρος), στις 22 Ιου­λί­ου του έ­τους 1240.

Σύμ­φω­να με δι­ή­γη­ση που βρί­σκε­ται στην «Ι­στο­ρί­α του Αγ­βάν­κ», του Μοβ­σές Κα­γαν­κατ­βα­τσί, α­φορ­μή για την α­νέ­γερ­ση του να­ού στά­θη­κε η τί­μια κε­φα­λή του Α­γί­ου Ιω­άν­νου του Προ­δρό­μου, που εί­χε φέ­ρει μα­ζί του ο Χα­σάν Τζα­λάλ α­πό την γει­το­νι­κή Ι­βη­ρί­α (Γε­ωρ­γί­α)2.

Κα­τά την ί­δια μαρ­τυ­ρί­α, ο πρί­γκι­πας έ­θα­ψε το ιε­ρό λεί­ψα­νο στο ση­μεί­ο που βρι­σκό­ταν ο πα­λαιός να­ός και στη θέ­ση του έ­χτι­σε αυ­τό το με­γαλο­πρε­πές οι­κο­δό­μη­μα, που το α­φιέ­ρω­σε στο με­γά­λο Προ­φή­τη.

Η Α­γί­α Έδρα

Η ε­πά­νο­δος της ευ­γε­νι­κής οι­κο­γε­νεί­ας των Χα­σάν - Τζα­λα­λιάν3, τό­σο στην πο­λι­τι­κή ό­σο και τη θρη­σκευ­τι­κή ε­ξου­σί­α του τό­που, ση­μα­το­δό­τη­σε την ε­ξέ­λι­ξη του Χα­τσέν κα­θιε­ρώ­νο­ντάς το στο ση­μα­ντι­κό­τερο Χρι­στια­νι­κό κέ­ντρο των α­να­το­λι­κών ε­παρ­χιών της Αρ­με­νί­ας. Λί­γο και­ρό μετά την ί­δρυ­ση της μο­νής μά­λι­στα, στο Κα­ντσα­σάρ με­τα­στε­γά­στη­κε και η Έ­δρα του Κα­θο­λι­κού Πα­τριάρ­χη του Αγ­βάν­κ4, α­πό το Α­μα­ράς ό­που βρι­σκό­ταν.

Α­πό το 14ο αιώ­να έ­ως και τα μέ­σα του 19ου, ε­κεί ε­νέ­δρευε το α­να­το­λι­κό­τε­ρο Πα­τριαρ­χεί­ο της Αρ­με­νι­κής Απο­στο­λι­κής Εκ­κλη­σί­ας, γνω­στό και ως Α­γί­α Ε­δρα του Κα­ντσα­σάρ. Τε­λού­σε υ­πό κα­θε­στώς αυ­ξη­μέ­νης αυ­το­νο­μί­ας, κά­τω α­πό την αρ­χή του Ε­τσμια­τζίν και ή­ταν αρ­μό­διο για τις ε­νο­ρί­ες ό­λων των πε­ριο­χών που βρί­σκο­νταν με­τα­ξύ των α­νατο­λι­κών συ­νό­ρων της ση­με­ρι­νής Αρ­με­νί­ας και της Κα­σπί­ας θά­λασ­σας. Η ση­μα­σί­α του για τη θρη­σκευ­τι­κή και πο­λι­τι­κή ζω­ή των Αρ­με­νί­ων κο­ρυ­φώ­θηκε το 18ο αιώ­να, ό­ταν οι ιε­ράρ­χες του Κα­ντσα­σάρ πρωτο­στα­τούσαν στον α­γώ­να για την α­να­συ­γκρό­τη­ση του αρ­με­νι­κού κρά­τους. Ή­ταν η ε­πο­χή που κά­τω α­πό τη δι­καιο­δο­σί­α της Α­γί­ας Έ­δρας υπά­γο­νταν γύ­ρω στις 900 πό­λεις και χω­ριά5, ε­νώ για με­ρι­κές δε­κα­ε­τί­ες στο Κα­ντσα­σάρ α­πευ­θύ­νο­νταν η Ρω­σι­κή αυ­λή και οι Ευ­ρω­παί­οι μο­νάρ­χες, ως κύ­ριο εκ­πρό­σω­πο ό­λων των αρ­με­νί­ων Χρι­στια­νών.

Πνευ­μα­τι­κό έρ­γο

Στο Κα­ντσα­σάρ, οι μο­να­χοί λάμ­βα­ναν υ­ψη­λή μόρ­φω­ση την ο­ποί­α με τη σει­ρά τους με­τα­λα­μπά­δευαν στον πλη­θυ­σμό του Χα­τσέν και των γύ­ρω πε­ριο­χών. Υ­πήρ­χε, ε­πί­σης, έ­να με­γά­λο σκρι­πτό­ριο ό­που τα αρ­χαί­α χει­ρό­γρα­φα α­να­πα­ρά­γο­νταν και ει­κο­νο­γρα­φού­νταν.

Εκεί ήταν που το δέ­κα­το τρί­το αιώ­να συ­ντά­χθη­κε η «Κόκκι­νη Βί­βλος του Κα­ντσα­σάρ», έ­να α­πό τα με­γα­λύ­τε­ρα και πιο φη­μισμέ­να αρ­με­νι­κά χει­ρό­γρα­φα με 313 σε­λί­δες περ­γα­μη­νής και ει­κο­νο­γρα­φη­μέ­νο με ε­ντυ­πω­σια­κές μι­κρο­γρα­φί­ες, ό­πως ε­πί­σης και το πρώ­το ο­λο­κλη­ρω­μέ­νο αρ­με­νι­κό συ­να­ξά­ριο (Γνω­στό και ως «Συ­να­ξά­ριο του Ντερ Ισ­ρα­έλ»). Μια χρο­νο­λο­γη­μέ­νη συλ­λο­γή α­πό βί­ους Α­γί­ων και ση­μα­ντι­κών θρη­σκευ­τι­κών γε­γο­νό­των που εκ­πο­νή­θη­κε ε­πί­σης κα­τά το 13ο αιώ­να, α­πό τον πε­ρί­φη­μο θε­ο­λό­γο Ντερ Ισ­ρα­έλ (γνω­στό και ως Βα­να­γκάν Βαρ­τα­μπέ­ντ) και εκ­δό­θη­κε αρ­γό­τε­ρα, το 1834, σε με­γά­λη κλί­μα­κα στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη.

Ε­θνι­κό-α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κός α­γώ­νας

Το 16ο αιώ­να, υ­πό την α­νο­χή του Σά­χη της Περ­σί­ας, το Αρ­τσάχ χω­ρί­στη­κε σε 5 η­μι-αυ­τό­νο­μα πρι­γκι­πά­τα (με­λι­κου­τιούν), τα ο­ποί­α διοι­κού­νταν α­πό ι­στο­ρι­κές αρ­με­νι­κές οι­κο­γέ­νειες ευ­γε­νών 6. Η αυ­το­νο­μί­α τους βα­σι­ζό­ταν στην ύ­παρ­ξη του δι­κού τους τα­κτικού στρα­τού. Στο Χα­τσέν, η θρη­σκευ­τι­κή και πο­λι­τι­κή ε­ξου­σί­α παρέ­μει­νε στα χέ­ρια των α­πο­γό­νων του Χα­σάν - Τζα­λάλ.

Πε­ρί­που έ­ναν αιώ­να αρ­γό­τε­ρα, στα πρι­γκι­πά­τα του Αρ­τσάχ και το γει­το­νι­κό Σιου­νίκ, η ι­δέ­α της ε­γκα­θί­δρυ­σης ε­νός α­νε­ξάρ­τη­του αρ­με­νι­κού κρά­τους εί­χε ξε­κι­νή­σει ήδη να ω­ρι­μά­ζει. Κρά­τος που θα ή­ταν υ­πό την προ­στα­σί­α της Ρω­σί­ας και θα συμ­μα­χού­σε με τη Γε­ωρ­γί­α.

Το Κα­ντσα­σάρ ή­ταν στο ε­πί­κε­ντρο ό­λων αυ­τών των πο­λι­τι­κών ζυ­μώ­σε­ων και ο Κα­θο­λι­κός Πα­τριάρ­χης λει­τουρ­γού­σε ως ο κυ­ριό­τε­ρος εγ­γυ­η­τής της ε­νό­τητας α­νά­με­σα στους το­πι­κούς πρί­γκι­πες (με­λίκ). Συ­χνά δε, δια­μόρ­φω­νε την ε­ξω­τε­ρι­κή πο­λι­τι­κή και εκπρο­σω­πού­σε ο ί­διος το Αρ­τσάχ στις δια­πραγ­μα­τεύ­σεις με τα γει­το­νι­κά κρά­τη.

Α­πό τους ση­μα­ντι­κότερους η­γέ­τες του αρ­με­νι­κού α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κού α­γώ­να, κατά το 18ο αιώ­να, διε­τέ­λε­σε ο Κα­θο­λι­κός Πα­τριάρ­χης του Κα­ντσα­σάρ, Γε­σαΐ Χα­σάν - Τζα­λα­λιάν.

Μα­ζί με τον αρ­χι­μαν­δρί­τη του βο­ρεί­ου Αρ­τσάχ, Νερ­σές, ο Γε­σαΐ προ­έ­βη ε­πα­νει­λημ­μέ­νες φο­ρές σε εκ­κλήσεις προς τις ξέ­νες δυ­νά­μεις ζη­τώ­ντας την υ­πο­στή­ρι­ξή τους ε­νά­ντια στις μου­σουλ­μα­νι­κές ε­πι­δρο­μές.

Πή­γε μά­λι­στα έ­ως τη Ρω­σί­α, το 1711, για να συ­ζη­τή­σει με τον Με­γά­λο Πέ­τρο την προ­ο­πτι­κή συνερ­γα­σί­ας του στρα­τού των με­λίκ, με τον προ­ε­λαύ­νων στην Υπερ­καυ­κα­σία ρω­σι­κό στρα­τό.

Τε­λι­κά, λό­γω α­πρό­σμε­νου θα­νάτου του Τσά­ρου, η συ­νερ­γα­σί­α αυ­τή δεν ευ­δο­κί­μη­σε και ο στρα­τός του Αρ­τσάχ και του Σιου­νίκ κα­τά­φε­ρε μό­νος του - υ­πό την στρα­τιω­τι­κή η­γε­σί­α του με­γά­λου η­γέ­τη του, Τα­βίτ Πεγκ - να α­πω­θή­σει τους Ο­θω­μα­νούς (1720-1730).

Η Αρ­χιε­πι­σκο­πή του Αρ­τσάχ

Κα­τά τη διάρ­κεια της Σο­βιε­τι­κής κυριαρ­χί­ας, ό­λες οι χρι­στια­νι­κές εκ­κλησί­ες που βρί­σκο­νταν στην Αυ­τό­νο­μη Διοι­κη­τι­κή Πε­ρι­φέ­ρεια του Να­γκόρ­νο Κα­ρα­μπάχ, πα­ρα­με­λή­θη­καν και ε­ρει­πώ­θη­καν σκό­πι­μα α­πό τις αρχές, ε­νώ η Ε­πι­σκο­πή του Αρ­τσάχ εί­χε κα­τα­λυ­θεί πλή­ρως έ­ως και το 1930. Το Κα­ντσα­σάρ σιω­πη­λό, πρό­σμε­νε την η­μέ­ρα που θα μπο­ρού­σε να δώ­σει ξα­νά το «φως» του και να βα­φτί­σει τους πι­στούς του.

Η η­μέ­ρα ε­κεί­νη ήρ­θε το 1989, ό­ταν υ­πό την πί­ε­ση του κι­νή­μα­τος για την α­πε­λευ­θέ­ρω­ση του Να­γκόρ­νο Κα­ρα­μπάχ και της αρ­με­νι­κής δια­σπο­ράς, οι Σο­βιε­τι­κές αρ­χές ε­πέ­τρε­ψαν την ε­πα­να­λει­τουρ­γί­α των μο­να­στη­ριών του Καν­τσασάρ και του Α­μα­ράς. Το Κα­ντσα­σάρ κα­θα­γιά­σθη­κε την 1η Ο­κτω­βρί­ου του έ­τους ε­κεί­νου α­πό τον έ­ως και σή­με­ρα Αρ­χιε­πί­σκοπο του Αρ­τσάχ, Μπαρ­κέβ Μαρ­ντι­ρο­σιάν.

Στις νέ­ες αυ­τές θρη­σκευ­τι­κές ε­λευ­θε­ρί­ες των Αρ­με­νί­ων, οι Α­ζέ­ροι α­ντέ­δρασαν με προ­γκρόμ διώ­ξε­ων και βί­ας.

Κα­τά τη διάρ­κεια των ε­χθρο­πρα­ξιών (1988-1994), πλή­θη ντό­πιων α­γω­νι­στών έ­τρε­ξαν στην ι­στο­ρι­κή εκ­κλη­σί­α του Καν­τσα­σάρ για να βα­φτι­στούν Χρι­στια­νοί και να λά­βουν την ευ­λο­γί­α του Ντερ Ο­βαν­νές (έ­ως τις μέ­ρες μας η­γού­με­νο της μο­νής).

Τε­λι­κά, με τη βο­ή­θεια του Κυ­ρί­ου, οι κά­τοι­κοι του Αρ­τσάχ κα­τά­φε­ραν για μια α­κό­μη φο­ρά να α­πω­θή­σουν τον ε­χθρό, να προ­στα­τεύ­σουν την κυ­ριαρ­χί­α των εδα­φών τους και την τε­ρά­στια θρη­σκευ­τι­κή κλη­ρο­νο­μιά τους. Έ­κτο­τε, η Αρ­χιεπι­σκο­πή του Αρ­τσάχ στε­γά­ζε­ται στην ι­στο­ρι­κή του έ­δρα, το Κα­ντσα­σάρ.

Ο «ρυθ­μός του Κα­ντσα­σάρ»

Ο κα­θε­δρι­κός να­ός του Α­γί­ου Ιω­άν­νου του Προ­δρό­μου υ­ιο­θε­τεί τον αρ­χι­τε­κτο­νι­κό τύ­πο του εγ­γε­γραμ­μέ­νου σταυ­ρο­ει­δή με τρού­λο, που ή­ταν ευ­ρύ­τα­τα δια­δε­δο­μέ­νος κα­τά το 13ο αιώ­να στην Αρ­με­νί­α.

Αυ­τό που ξε­χω­ρί­ζει στο ρυθ­μό του εί­ναι ο κε­ντρι­κός τρού­λος που έ­χει το σχή­μα της ο­μπρέ­λας. Πρό­κει­ται για μια πε­ρί­τε­χνη σχε­δί­α­ση που α­να­πτύ­χθη­κε το δέ­κα­το αιώ­να α­πό αρ­χι­τέ­κτο­νες της με­σαιω­νι­κής πρω­τεύ­ου­σας της Αρ­μενί­ας, Α­νί. Να­οί με πα­ρό­μοιο τρού­λο βρί­σκο­νται στο Χο­βα­να­βάν­κ, το Χα­ρίτ­ς (13ος αιώ­νας), κα­θώς και σε πολ­λά άλ­λα ση­μεί­α, ε­νώ χαρακτηρίζονται σή­με­ρα ως «τύ­που Κα­ντσα­σάρ».

Α­πό τα ι­στο­ρι­κά μο­να­στή­ρια της Αρ­με­νί­ας, με­τά το να­ό του Τι­μίου Σταυ­ρού στη νή­σο Α­χτα­μάρ της λί­μνης του Βαν, στο Κα­ντσα­σάρ σώ­ζε­ται ο μεγα­λύ­τε­ρος α­νά­γλυ­φος διά­κο­σμος.

Ξε­χω­ρί­ζουν η α­να­πα­ρά­στα­ση του Ε­σταυ­ρω­μέ­νου Χρι­στού με τον Ιω­άν­νη τον Πρό­δρο­μο και την Πα­να­γί­α να στέ­κονται δί­πλα του, οι πρω­τό­πλα­στοι Α­δάμ και Εύ­α και η α­πει­κό­νι­ση δύ­ο μο­να­χών να προ­σφέ­ρουν το μο­να­στή­ρι στο Θεί­ο.

Ση­μειώ­σεις:

(1) Ε­πί­σης γνω­στός και ως Χα­σάν Τζα­λάλ Ντό­λα. Τα α­ρα­βι­κά προ­σωνύ­μια ή­ταν ευ­ρέ­ως δια­δε­δο­μέ­να α­νά­με­σα στους Αρ­μέ­νιους ευ­γε­νείς. Χα­σάν σημαί­νει ό­μορ­φος, Τζα­λάλ έν­δο­ξος και Ντό­λα εύ­πο­ρος. Το ε­πώ­νυ­μο Βα­χταν­γκιάν προ­έρ­χε­ται α­πό τον πα­τέ­ρα του Χα­σάν Τζα­λάλ που λε­γό­ταν Βα­χτάν­γκ-Ταν­γκίκ.

(2) Βλέ­πε κεί­με­νο «Πε­ρί της τί­μιας κε­φα­λής του Προ­δρό­μου» στην πίσω σελίδα.

(3) Οι α­πό­γο­νοι του Χα­σάν - Τζα­λάλ κρά­τη­σαν κλη­ρο­νο­μι­κά την πο­λι­τι­κή και θρη­σκευ­τι­κή ε­ξου­σί­α του Χα­τσέν, έ­ως και τις αρ­χές του 19ου αιώ­να και έ­λα­βαν προς τι­μήν του το ε­πώ­νυ­μο Χα­σάν - Τζα­λα­λιάν.

(4) Κα­θο­λι­κός Πα­τριάρ­χης εί­ναι ο τί­τλος που χρη­σι­μο­ποιεί­ται για τον α­νώ­τατο Πα­τριάρ­χη ε­νός Κα­θο­λι­κά­του της Αρ­με­νι­κής Α­πο­στο­λι­κής Εκ­κλη­σί­ας. Σημαί­νει ο Πα­τριάρ­χης του συ­νό­λου - ό­λων.

Το Κα­θο­λι­κά­το του Αγ­βάν­κ ή­ταν έ­να ι­σχυ­ρό Πα­τριαρ­χεί­ο της Αρ­με­νι­κής Α­ποστο­λι­κής Εκ­κλη­σί­ας κα­τά το με­σαί­ω­να, αρ­μό­διο για τις α­να­το­λι­κές ε­παρ­χί­ες της Αρ­με­νί­ας, Αρ­τσάχ και Ου­τίκ.

(5) Σύμ­φω­να με την ε­κτί­μη­ση του Μι­νάς Ντι­κρα­νιάν, η­γού­με­νου της γει­το­νικής μο­νής του Με­τζα­ράν­κ και αρ­γό­τε­ρα αρ­χιε­πί­σκο­που των Αρ­με­νί­ων της Ρω­σίας (αρ­χές 18ου αιώ­να).

(6) Τα 5 πρι­γκι­πά­τα του Αρ­τσάχ ή­ταν: το Γκου­λι­στάν, το Τσρα­πέρ­τ, η Βα­ρά­ντα, το Χα­τσέν και το Ντι­ζάκ.

Πη­γές :

- www.gandzasar.com

- www.nkrusa.org

- www.nkr.am

- Levon Chorbajian, Patrick Donabιdian, Claude Mutafian

-The Caucasian knot: the history & geopolitics of Nagorno-Karabagh, 1994.

Armenika.gr