Μονοπάτια της Ιστορίας: Αρτσάχ 1985-1989

Τα κοσμοϊστορικά γεγονότα της πτώσης του υπαρκτού σοσιαλισμού, απασχόλησαν την ανθρωπότητα και επί σειρά ετών πρωταγωνίστησαν στην καθημερινή ειδησιογραφία κατά τη διάρκεια των ετών 1980-1990. Είναι αυτονόητο, ότι οι ανά τον κόσμον Αρμένιοι παρακολουθούσαν με ιδιαίτερη σοβαρότητα και αγωνία την πορεία των εξελίξεων.

Η ανακήρυξη της δεύτερης Αρμενικής Δημοκρατίας (21/09/1991) -η πρώτη ήταν το 1918-1921, αμέσως μετά τη Γενοκτονία του 1915 και τις μάχες οι οποίες ακολούθησαν- αναπτέρωσε το ηθικό των απανταχού Αρμενίων.
Αλλά για μια ακόμα φορά το τίμημα ήταν βαρύ. Ο πόλεμος ο οποίος ξεκίνησε το 1988 στο Ναγκόρνο Καραμπάχ (αρμενικό Αρτσάχ), πέραν του πρόσφατου κύματος πογκρόμ, το οποίο εξαπολύθηκε επί των Αρμενίων εκ μέρους των Αζέρων, κουβαλούσε σωρεία αδικημάτων και προδοσιών του παρελθόντος για τη δικαίωση των οποίων, οι Αρμένιοι αυτή τη φορά ήταν απολύτως αποφασισμένοι.
Αυτό το άρθρο ολοκληρώνει τη σειρά των αφιερωμάτων μας στο Αρτσάχ, μέσα από τα οποία σταθήκαμε στα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα τα οποία καθόρισαν τη σημερινή γεωπολιτική κατάσταση στην Καυκασιανή περιοχή της Αρμενίας και γύρω από αυτήν.

Σημ. Στην περίοδο την οποία αναφερόμαστε το αρμενικό Αρτσάχ είναι ευρύτερα γνωστό με το όνομα Ναγκόρνο Καραμπάχ. Με την ανεξαρτητοποίηση της Αρμενίας η περιοχή επανέκτησε την αρμενική ονομασία Αρτσάχ. Στο κείμενο που ακολουθεί χρησιμοποιούμε την σημερινή αρμενική ονομασία.

Περεστρόικα
Η οικονομική και πολιτιστική δράση των Αζέρων κατά των Αρμενίων του Αρτσάχ κλιμακώθηκε την περίοδο 1986-1987 κάνοντας τη ζωή των κατοίκων αφόρητη.
Οι δηλώσεις του Γκορμπατσόφ για Δημοκρατία στη Σοβιετική επικράτεια εμψύχωσε τους Αρμενίους. Ήδη από τα τέλη του 1987, διοργανώνονταν μαζικές συγκεντρώσεις και συλλαλητήρια εντός και εκτός του Αρτσάχ. Πάνω από 80.000 κάτοικοι του Αρτσάχ  καθημερινά διακήρυσσαν την αντίθεσή τους προς το καθεστώς και απαιτούσαν επανένωση με την Αρμενία. Το Φεβρουάριο του 1988, οι αντιπρόσωποι του Αρτσάχ υπέβαλαν εγγράφως τα αιτήματά τους στη Βουλή του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας ταυτόχρονα. Ένα αναπάντεχο κίνημα στήριξης για τα δίκαια αιτήματα των κατοίκων του Αρτσάχ ξέσπασε ταυτόχρονα στην Αρμενία και το Αρτσάχ. Εκδηλώθηκε με γενική απεργία, διαδηλώσεις και πορείες οι οποίες παρέλυσαν  αμφότερες τις περιοχές.
Η Αρμενική Διασπορά σε όλο τον κόσμο ενθουσιωδώς στήριξε με όλες της τις δυνάμεις τις απαιτήσεις του λαού του Αρτσάχ.

Τα Γεγονότα
Παρ’ όλα αυτά ούτε η κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν, αλλά ούτε και η ΕΣΣΔ επί της ουσίας αποδέχονταν την Επανένωση. Η σοβιετική ηγεσία ξεκάθαρα εξεβίαζε την επίσημη αρμενική ηγεσία, λέγοντας ότι το σύνολο του αρμενικού πληθυσμού στο Αζερμπαϊτζάν θα στοχοποιηθεί και κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί για το μέλλον τους.
Στις 12 Φεβρουαρίου οργανώθηκε στο Στεπανακέρτ (πρωτεύουσα του Αρτσάχ) μεγάλη διαδήλωση. Την ίδια στιγμή οι 110 αρμένιοι εκπρόσωποι του σοβιετοποιημένου Αρτσάχ συνεδρίασαν, ενώ οι 30 αζέροι εκπρόσωποι απείχαν από τη συνεδρίαση. Το ψήφισμα το οποίο απευθυνόταν στο Ανώτατο Σοβιέτ ενεκρίθη ομόφωνα και ζητούσε την Ένωση της Αυτόνομης Περιοχής του Αρτσάχ με την Αρμενία.
Στο μεταξύ, στο Αρτσάχ άρχισαν να σημειώνονται συγκρούσεις μεταξύ Αρμενίων και Αζέρων, οι οποίες κορυφώθηκαν στις 22 Φεβρουαρίου. Παράλληλα και στην Αρμενία γιγαντωνόταν το κίνημα συμπαράστασης.
Έξι μέρες αργότερα ταραχές ξέσπασαν στην πόλη Σουμγκάιτ -τη βιομηχανική πόλη κοντά στο Μπακού-, στην οποία ζούσαν ειρηνικά μερικές χιλιάδες Αρμενίων.
Οι Αζέροι εξαπόλυσαν άγριες σφαγές κατά των Αρμενίων της περιοχής. Από τις 26-28 Φεβρουαρίου Αζέροι του Σουμγκάιτ μεταμορφωμένοι σε όχλο, με την ανοχή και την αρωγή των ηγετών τους1 , επιχειρούσαν κατά των Αρμενίων πυρπολώντας τα σπίτια τους και εξαναγκάζοντάς τους σε εξοντωτικούς διωγμούς. Οι σοβιετικές δυνάμεις καταστολής έφθασαν την τέταρτη μέρα.
Η σφαγή του Σουμγκάιτ δεν ανέκοψε την αγωνιστική διάθεση των Αρμενίων. Στις 8 Μαρτίου, ημέρα της γυναίκας, σχεδόν 1.000.000 Αρμένιοι τίμησαν τα θύματα του Σουμγκάιτ στο Τζιτζερναγκαπέρτ (το μνημείο της Γενοκτονίας στο Ερεβάν) και ταυτόχρονα η Αρμενία δεχόταν τα κύματα των προσφύγων του Σουμγκάιτ. Οι Αζέροι από την πλευρά τους δεν δέχονταν επ’ ουδενί, να επιστρέψουν οι αρμένιοι πρόσφυγες στις εστίες τους.
Ακολούθησαν εκκλήσεις και διαμαρτυρίες εκ μέρους των Αρμενίων προς το Ανώτατο Σοβιέτ, για να τηρηθεί η «Γκλάσνοστ και η Περεστρόικα», την οποία είχε διακηρύξει ο Γκορμπατσόφ. Αρωγοί στην προσπάθεια αυτή στάθηκαν η θρησκευτική και η πνευματική ηγεσία της Αρμενίας. Ο Καθολικός Πασών των Αρμενίων Βασκέν Α’ με επιστολή του προς το Ανώτατο Σοβιέτ και η ποιήτρια Σύλβα Γκαμπουντικιάν με ένα μανιφέστο «Ανοικτή Επιστολή» απευθύνονταν σε τρεις σοβιετικούς διανοούμενους, οι οποίοι είχαν εκφράσει την ανησυχία τους για τα γεγονότα2 , διαμαρτυρόμενοι για τα τεκταινόμενα.
Στις 24 Απριλίου 1988 μια πρωτοφανής πορεία πλέον των 800.000 ατόμων στο Ερεβάν όδευε προς το μνημείο της Γενοκτονίας με πανώ, τα οποία έφεραν τις χρονολογίες «1915-1937-1988», συνδέοντας τις χρονολογίες των Σφαγών του 1915, των Σταλινικών εκκαθαρίσεων και τη Σφαγή του Σουμγκάιτ.
Την ίδια μέρα για πρώτη φορά μετά το 1921 η επέτειος της Γενοκτονίας των Αρμε-νίων του 1915, τιμήθηκε και στο Αρτσάχ.

Μονομερής απόφαση του Σοβιετικού Αρτσάχ
Ο Ιούλιος ήταν μήνας εξελίξεων για το Αρτσάχ. Στις 5 Ιουλίου (ημέρα παρέμβασης του Στάλιν υπέρ των Αζέρων το 1921), αρμένιοι διαδηλωτές κατέλαβαν το αεροδρόμιο του Ερεβάν. Οι σοβιετικές δυνάμεις παρενέβησαν με ιδιαίτερη σκληρότητα και απαγόρευσαν τις ανοικτές συγκεντρώσεις στο Ερεβάν. Η πλατεία μπροστά στην Όπερα, η οποία σε όλη την προηγούμενη περίοδο ήταν ο χώρος στον οποίο εκφραζόταν και διαδήλωνε ο αρμενικός λαός, κατελήφθη από στρατεύματα.
Οι σοβιετικές αρχές για να κατευνάσουν τα πνεύματα ανήγγειλαν, ότι την τήρηση της τάξεως θα αναλάμβανε η τοπική εθνοφυλακή και ότι οι υπεύθυνοι της σφαγής του Σουμγκάιτ, θα μεταφέρονταν στη Μόσχα για να δικαστούν.
Εν τω μεταξύ οι κινητοποιήσεις των Αρμένιων της διασποράς είχαν ευτυχή κατάληξη. Στις 7 Ιουλίου, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε παμψηφεί, με δύο αποχές, ψήφισμα με το οποίο:     
- Καταδίκαζε τις βιαιότητες και τις πιέσεις των Αζέρων εις βάρος των Αρμενίων.
- Εξέφραζε την συμπαράστασή του ως προς την επιθυμία των Αρμενίων του Αρτσάχ να επιστρέψουν στους κόλπους της Σοβιετικής Αρμενίας.
- Εξέφραζε την επιθυμία, το Ανώτατο Σοβιέτ να μελετήσει της συμβιβαστικές προτάσεις της αρμενικής πλευράς, ώστε το Αρτσάχ υπό την διακυβέρνηση της Μόσχας να ενταχθεί προσωρινά στην Ομόσπονδη Δημοκρατία της Ρωσίας ή να τεθεί προσωρινά υπό τη διακυβέρνηση μιας Περιφερειακής Επαρχιακής Διοίκησης.
- Εξέφραζε την ελπίδα οι Σοβιετικές Αρχές να διασφαλίσουν τους χιλιάδες των Αρμενίων του Αζερμπαϊτζάν και τέλος
- Εξουσιοδοτούσε τον Πρόεδρο του Ε.Κ. να διαβιβάσει το ψήφισμα στο Συμβούλιο των Υπουργών Εξωτερικών της Κοινότητας και στη Σοβιετική Κυβέρνηση.

Οι εξελίξεις
Στις 12 Ιουνίου το Σοβιέτ των αντιπροσώπων της Αυτόνομης Περιοχής του Αρτσάχ συνεδρίασε και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, το πρόβλημα μπορεί να λυθεί μόνο με την  απόσχιση του Ορεινού Αρτσάχ από την ΕΣΣΔ του Αζερμπαϊτζάν.
Έτσι, αποφάσισε μονομερώς την Ένωση του Αρτσάχ με την Αρμενία, καταγγέλλοντας την αυθαιρεσία του Στάλιν το 1921 και την «ενσυνείδητη και μελετημένη» αντιαρμενική πολιτική του Αζερμπαϊτζάν στο Αρτσάχ.
Η ενέργεια αυτή ήταν πρωτοφανής για τα δεδομένα της πρακτικής της ΕΣΣΔ. Ο ηγέτης της Ουκρανίας εξέφρασε την απορία του και ήταν αδύνατον να κατανοήσει πως ήταν δυνατόν οι μηχανισμοί του συστήματος να δικαιολογούσαν μια τέτοια πράξη. Η καταδίκη του εγχειρήματος υπήρξε ακαριαία τόσο από την πλευρά των Αζέρων, όσο και από τις αρχές της ΕΣΣΔ της Μόσχας.    
Στις 18 Ιουλίου στη σύνοδο του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ, ο πρώτος γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος του Αρτσάχ ανέπτυξε τις θέσεις των Αρμενίων του Αρτσάχ.
Στην ομιλία του ο Μ. Γκορμπατσόφ υπέδειξε τους εχθρούς της περεστρόικα, ως υπεύθυνους για την ένταση στην περιοχή και απέφυγε να τοποθετηθεί ξεκάθαρα. Κάλεσε την πλευρά της Αρμενίας και του Αρτσάχ να καταθέσουν τις θέσεις τους, οι οποίοι δυστυχώς δεν τήρησαν την ίδια στάση απέναντι στο πρόβλημα.
Το Αζερμπαϊτζάν από την πλευρά του, απέρριψε την επανένταξη της αυτόνομης περιοχής στην Αρμενία, θέτοντας ζήτημα συνόρων. Το προεδρείο του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ, επικαλούμενη το άρθρο 78 του Συντάγματος, αποφάνθηκε ότι η έκταση μιας δημοκρατίας δεν μπορεί να αλλάξει χωρίς τη συγκατάθεση και των δύο μερών.
Η απόφαση απογοήτευσε την αρμενική πλευρά, οι οποίοι όμως ήταν αποφασισμένοι να συνεχίσουν να επιζητούν ριζική αλλαγή του καθεστώτος στο Αρτσάχ. Οι διαδηλώσεις στο Ερεβάν γιγαντώνονταν καθημερινά και απαιτούσαν να γίνει δημοψήφισμα, ώστε να αποφασίσει ο ίδιος ο λαός του Αρτσάχ για την τύχη του.
Στις 28 Ιουλίου η Γερουσία των Η.Π.Α. ενέκρινε ψήφισμα του Γερουσιαστή της Αριζόνα Τζων Μακ Κέιν, με το οποίο εξέφραζε την υποστήριξη της Γερουσίας προς τα ανθρώπινα δικαιώματα του λαού της Σοβιετικής Αρμενίας και του Αρτσάχ.
Το Νοέμβριο η κρίση κορυφώθηκε. Στο Στεπανακέρτ εγκαταστάθηκε μια ειδική επιτροπή για να κατευνάσει τα πνεύματα. Παρά ταύτα η κατάσταση δεν ηρεμούσε.
Η αναποτελεσματική στάση της Μόσχας αφ’ ενός και η δίκη των υπευθύνων της σφαγής του Σουμγκάιτ αφ’ ετέρου, πυροδότησαν έκρυθμες καταστάσεις. Οι Αζέροι διαδήλωναν ηρωοποιώντας τους υπόδικους και εξαπέλυσαν κύμα επιθέσεων κατά των Αρμενίων στο Μπακού, στο Κιροβαμπάτ και το Ναχιτσεβάν. Απομόνωσαν το Αρτσάχ από την Αρμενία και επέβαλαν εμπάργκο. Έτσι όλη η περιοχή αποκόπηκε από τον υπόλοιπο κόσμο και ο αρμενικός πληθυσμός ήταν στα όρια της λιμοκτονίας.
Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν βρίσκονταν στα πρόθυρα του πολέμου, όταν το Δεκέμβριο του 1988 ισχυρότατος σεισμός έπληξε τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Αρμενίας, Λενιναγκάν, σημερινό Γκιουμρί. Τρεις μέρες μετά το σεισμό η αστυνομία εισέβαλε στα γραφεία της Ένωσης Συγγραφέων και συνέλαβε 6 από τα 11 μέλη της επιτροπής Αρτσάχ, τα οποία μεταφέρθηκαν στη Μόσχα, διότι (όπως ανέφερε η Γαλλική Λιμπερασιόν), δεν βρέθηκε αρμένιος εισαγγελέας να απαγγείλει κατηγορία.

Η Ειδική Επιτροπή του Αρτσάχ
Την σύλληψη των μελών ακολούθησε ο διορισμός εκ μέρους του Ανώτατου Σοβιέτ, μιας Επιτροπής Ειδικής Διακυβέρνησης στην Αυτόνομη Περιοχή του Αρτσάχ, ελπίζοντας ότι θα γίνουν παραχωρήσεις από την αρμενική πλευρά. Η επιτροπή θα υπαγόταν άμεσα στα ανώτατα κρατικά και κυβερνητικά όργανα της ΕΣΣΔ. Παράλληλα το ραδιόφωνο, η τηλεόραση τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και ο τύπος θα εξακολουθούσαν να λειτουργούν υπό την άμεση επίβλεψη της Επιτροπής.
Κύριο μέλημα της Επιτροπής έπρεπε να είναι ο συμβιβασμός των δύο μερών. Όμως αυτό το εγχείρημα συνάντησε τη σθεναρή αντίσταση του Αζερμπαϊτζάν το οποίο δεν εννοούσε να αποποιηθεί των κεκτημένων της επί του Αρτσάχ και οι Αρμένιοι δεν ανέχονταν την αζερική «κατοχή». Την άνοιξη του 1989 κηρύχθηκε γενική απεργία στο Αρτσάχ με αίτημα τη διάλυση της Επιτροπής και την επαναφορά του προηγούμενου καθεστώτος του Τοπικού Σοβιέτ, διότι οι Αρμένιοι διαπίστωσαν ότι η επιτροπή ενίσχυε τα αζερικά χωριά με το μεγαλύτερο μέρος του οικονομικού της προϋπολογισμού.
Τότε ο Γκορμπατόφ έκανε κάποιες αόριστες νύξεις περί Αυτόνομης ΣΣΔ του Αρτσάχ και υιοθέτησε νόμο βάσει του οποίου, όσοι προκαλούν ταραχές θα τι-μωρούνται με 10ετή φυλάκιση. Το Μάρτιο του 1989, ανακοινώθηκε ότι 40.000 αρμένιοι πρόσφυγες είχαν επιστρέψει στο Αζερμπαϊτζάν, αλλά η κατάσταση επανήλθε στη γνώριμη οξύτητα.  
Το εθνικό κίνημα των Αρμενίων και των Αζέρων άρχισε να παίρνει σαφή και συγκεκριμένη μορφή, η οποία καθόρισε τις μετέπειτα γνωστές εξελίξεις.

Σήμερα, το Αρτσάχ είναι de facto ανεξάρτητο κράτος, στενά συνδεδεμένη με τη Δημοκρατία της Αρμενίας με την οποία χρησιμοποιεί το ίδιο νόμισμα, το ντραμ. Η γενικότερη πολιτική κατάσταση είναι συγκεχυμένη -δεν είναι ειρηνική, αλλά ούτε πολεμική-, παρά το γεγονός ότι κατά καιρούς υπάρχουν προκλήσεις από την αζερική πλευρά. Οι διαπραγματεύσεις συνεχίζονται σε διπλωματικό επίπεδο με την πλευρά του Αζερμπαϊτζάν να επιμένει στην αρχή της «εδαφικής ακεραιότητας» και την αρμενική να διεκδικεί την αυτοδιάθεση του αρμενικού πληθυσμού της περιοχής, η οποία νόμιμα βρίσκεται στα πατρογονικά του εδάφη.

Βιβλιογραφία
Vahan M. Kurkjian, «History of Armenia», Armenian General Benevolent Union of America 1958.
Ιωσήφ Γ. Κασεσιάν «Το Ζήτημα του Καραμπάχ», Αρμενικό Λαϊκό Κίνημα, Αθήνα 1990.

1 Η συνενοχή των αρχών του Αζερμπαϊτζάν αποδείχθηκε στη δίκη των τριών υπευθύνων αξιωματούχων, η οποία διεξήχθη στο Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της ΕΣΣΔ στη Μόσχα τον Οκτώβριο του 1988.
2 Βλ. μέρος της επιστολής στο περιοδικό Αρμενικά τεύχος 48.

Πηγή: armenika.gr