Οι Αρμένιοι στην Κριμαία

Η μα­γευ­τι­κή Κρι­μαί­α, χερ­σό­νη­σος με­τα­ξύ της Α­ζο­φι­κής και της Μαύ­ρης θά­λασ­σας, βρέ­θη­κε στις μέ­ρες μας για άλ­λη μια φο­ρά στο ε­πίκε­ντρο της διε­θνούς ε­πι­και­ρό­τη­τας κα­θώς, λό­γω της θέ­σης της, α­πο­τελού­σε α­νέ­κα­θεν «Μή­λον της Έ­ριδος» με­τα­ξύ των γει­το­νι­κών κρα­τών.

Η πρώ­τη αρ­με­νι­κή πα­ρου­σί­α στην Κρι­μαί­α χρο­νο­λο­γεί­ται τον 8ο μ.Χ. αιώ­να, ό­ταν η χερ­σό­νη­σος βρί­σκε­ται υ­πό τον έ­λεγ­χο της Βυ­ζα­ντι­νής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Πολ­λοί Αρ­μέ­νιοι μά­λι­στα υ­πη­ρε­τού­σαν στο βυ­ζα­ντι­νό στρα­τό. Στους ε­πό­με­νους αιώ­νες η αρ­με­νι­κή ε­γκα­τά­στα­ση θα συ­νε­χι­στεί. Η ρο­ή εν­θαρ­ρύ­νε­ται και α­πό την κα­τα­πιε­στι­κή πα­ρου­σί­α των Σελ­τζού­κων στη Δυ­τι­κή Αρ­με­νί­α.

Η κατά­κτη­ση της Κρι­μαί­ας α­πό τους Μογ­γό­λους τον 13ο αιώ­να δε δη­μιουρ­γεί προ­βλή­μα­τα στην α­να­πτυγ­μέ­νη οι­κο­νο­μική δρα­στηριό­τη­τα του αρ­με­νι­κού στοι­χεί­ου, το ο­ποί­ο ή­δη α­πό τον 14ο αιώ­να α­πο­τε­λεί τη δεύ­τε­ρη με­γα­λύτε­ρη ε­θνι­κή ο­ντό­τη­τα στην πε­ριο­χή, με­τά τους Τατά­ρους. Πολ­λοί α­πό αυ­τούς χρη­σι­μο­ποιούν την αρ­με­νι­κή γρα­φή, πα­ράλ­λη­λα με τη γλώσ­σα τους. Την πε­ρί­οδο αυ­τή εμ­φα­νί­ζο­νται και οι Γε­νο­βέ­ζοι.

Σύμ­φω­να με γε­νο­βέ­ζι­κες πη­γές, το 1316 στην Κάφ­φα (Θε­ο­δο­σί­α) λει­τουρ­γούσαν αρμε­νι­κές εκ­κλη­σί­ες, δύ­ο Ορ­θό­δο­ξες και μί­α Κα­θο­λι­κή. Το γε­γο­νός ό­τι η Δυ­τι­κή Αρ­με­νί­α α­πο­τελού­σε θέ­α­τρο πο­λε­μι­κών συ­γκρού­σε­ων με­τα­ξύ δια­φο­ρε­τι­κών λα­ών, ω­θεί ό­λο και πε­ρισ­σό­τε­ρους Αρ­με­νίους σε με­τα­νά­στευ­ση. Ο αρμε­νι­κός πλη­θυ­σμός της Κρι­μαί­ας αυ­ξά­νε­ται σε τέ­τοιο βαθ­μό, ώ­στε σε δυ­τι­κές πηγές, αλ­λά και γε­νι­κό­τε­ρα, να α­πο­κα­λεί­ται «Θα­λάσ­σια Αρμε­νί­α». Το 1330 προ­σμε­τρού­νται 44 αρ­με­νι­κές εκ­κλη­σί­ες. Το 1358 ιδρύ­ε­ται η μο­νή του «Σουρ­π Χατ­ς» (Τι­μί­ου Σταυ­ρού), η ο­ποί­α θα ε­ξε­λι­χθεί σε πνευ­μα­τι­κό κέ­ντρο και τό­πο προ­σκυ­νή­μα­τος για αιώ­νες.

Α­πό τα τέ­λη του 15ου αιώ­να κο­ντά στο Μο­να­στή­ρι υ­πήρ­χε το αρ­μενι­κό χω­ριό Κα­ζα­ράτ. Στο «Σουρ­π Χατ­ς» πι­θα­νο­λο­γεί­ται και η ο­νο­μα­σί­α Σουρ­κάτ, που δόθη­κε στη δεύ­τε­ρη σε αρ­με­νι­κό πλη­θυ­σμό πό­λη της Κρι­μαί­ας, με αρ­με­νι­κά σχολεί­α και εκ­κλη­σί­ες. Πρώ­τη ή­ταν η Κάφ­φα με δε­κά­δες αρ­με­νι­κούς χρι­στια­νι­κούς να­ούς και σχο­λεί­α, με έ­ντο­νη οι­κο­νο­μι­κή και πο­λι­τι­στι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα. Σύμ­φω­να με χει­ρό­γραφες μαρ­τυ­ρί­ες, ε­κεί χτί­στη­κε η μο­νή Καμ­τσάκ.

H κα­τά­στα­ση αλ­λά­ζει δρα­μα­τι­κά, ό­ταν το «Κρι­μα­ϊ­κό Χα­νά­το» γί­νε­ται κτή­ση της Ο­θω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας το 1475. Οι νέ­οι κα­τα­κτη­τές α­κολου­θούν πο­λι­τι­κή διώ­ξε­ων κα­τά των χρι­στια­νών. Δε­κά­ξι αρ­μενι­κές εκ­κλη­σί­ες με­τα­τρέ­πο­νται σε τε­μέ­νη. Πολ­λοί Αρ­μέ­νιοι ε­ξο­ντώ­νο­νται, γί­νο­νται σκλά­βοι ή ε­ξα­να­γκά­ζο­νται να ε­γκα­τα­λεί­ψουν την πε­ριο­χή. Αρ­μενι­κοί πλη­θυ­σμοί πα­ρα­μέ­νουν στις πό­λεις Κάφ­φα, Σουρ­κάτ, Κα­ρα­σου­μπα­ζάρ, Μπαλα­κλά­βα, Γκέζ­λεφ, Πε­ρε­κόπ.

Η ά­φι­ξη των Ρώ­σων τρεις αιώ­νες αρ­γό­τε­ρα δημιουρ­γεί ευ­νο­ϊ­κές συν­θή­κες για την ορ­γά­νω­ση και α­νά­πτυ­ξη των αρμε­νι­κών κοι­νο­τή­των. Ο θρη­σκευ­τι­κός η­γέ­της των Αρ­με­νί­ων της Ρωσί­ας Χοβ­σέπ Αρ­γου­τιάν ε­ξα­σφα­λί­ζει Τσα­ρι­κό Διά­ταγ­μα, με το ο­ποί­ο πα­ρα­δίδο­νται στους Αρ­μενί­ους οι μι­σο-ε­ρει­πωμέ­νες πό­λεις Πα­λαιά Κρι­μαί­α και Θε­ο­δο­σί­α. Ε­ξα­σφα­λί­ζο­νται προ­νό­μια και ά­δεια για λει­τουρ­γί­α δη­μαρ­χεί­ου. Ο πλη­θυ­σμός των Αρ­με­νί­ων τον 19ο αιώ­να ο­λο­έ­να και αυ­ξά­νε­ται. Πα­ρα­τη­ρεί­ται οι­κο­νο­μι­κή και πο­λι­τι­στι­κή άνθη­ση, με την εκ­κλη­σί­α να δια­δρα­μα­τί­ζει κε­ντρι­κό ρό­λο.

Το 1816 ι­δρύ­ε­ται το πρώτο αρ­με­νι­κό σχο­λεί­ο στο Κα­ρα­σου­μπα­ζάρ και το 1858 το εκ­παι­δευτή­ριο Χα­λι­πιάν, κτι­σμέ­νο βά­σει σχε­δίων του Γα­βρι­ήλ Α­ϊ­βα­ζόφ­σκι. Σ’ αυ­τό λει­τουρ­γεί τυ­πο­γρα­φεί­ο, που α­σχο­λεί­ται με με­τα­φρά­σεις βι­βλί­ων και πε­ριο­δι­κές εκ­δόσεις. Στο πε­ρι­βάλ­λον αυ­τό α­να­δει­κνύ­ο­νται σπου­δαί­ες μορ­φές της αρμενι­κής τέ­χνης, όπως ο διε­θνούς φή­μης ζω­γρά­φος-θα­λασ­σο­γρά­φος Ο­βαν­νές Α­ϊ­βα­ζόφ­σκι, ο μου­σικο­συν­θέ­της Α­λε­ξά­ντερ Σπε­ντια­ριάν*, ο μου­σι­κο­δι­δά­σκα­λος-συν­θέ­της Κρι­στα­πόρ Κα­ρά-Μουρ­ζά και ο θε­με­λιω­τής της αρ­με­νι­κής ζω­γρα­φι­κής με ι­στο­ρι­κή θε­μα­το­λο­γί­α Βαρ­τκές Σου­ρε­νιά­ντς.

Η Κρι­μαί­α θα δε­χτεί πολ­λούς πρό­σφυ­γες α­πό την τουρ­κο­κρα­τού­με­νη Αρ­με­νί­α και άλ­λες πε­ριο­χές της Τουρ­κί­ας, κα­τά τη διάρ­κεια της Γε­νο­κτο­νί­ας, με­ταξύ 1915-23. Το 1919 σο­βιε­το­ποιείται. Το 1930, ό­ταν προσ­διο­ρί­ζε­ται ως «Αυτό­νο­μη Κρι­μα­ϊ­κή Σο­σια­λι­στι­κή Δη­μο­κρα­τί­α», ο αρ­με­νι­κός πλη­θυ­σμός έ­χει ήδη μειω­θεί στις 13.000. Θα συρ­ρι­κνω­θεί πε­ρισ­σό­τε­ρο, ό­ταν τον Ιού­νιο του 1944 ο Λα­βρέ­ντι Μπέ­ρια, Κο­μι­σά­ριος Ε­σω­τε­ρι­κών Υ­πο­θέσε­ων της Ε.Σ.Σ.Δ. και δε­ξί χέ­ρι του Στά­λιν, δια­τά­ζει τον ε­κτο­πι­σμό 37.000 Αρ­με­νί­ων, Ελ­λή­νων** και Βουλγάρων. Η αρ­μενι­κή ζω­ή θα α­να­διορ­γα­νω­θεί το 1989, με τη λει­τουρ­γί­α της «Χάι Λού­ις» (Αρ­μενι­κό Φως), μιας α­πό τις πρώ­τες ε­θνι­κές πο­λι­τι­στι­κές ορ­γανώ­σεις της χερ­σονήσου.

Το 1996, με­τά την πτώ­ση της Ε.Σ.Σ.Δ., με­το­νο­μά­ζε­ται σε Έ­νω­ση Κρι­μαί­ων Αρ­με­νί­ων. Στις μέ­ρες μας α­πο­τε­λεί έ­να α­πό τα 14 το­πι­κά γρα­φεί­α, που συ­ντο­νί­ζο­νται α­πό το Ε­θνι­κό Συμ­βούλιο των Κρι­μαί­ων Αρ­με­νί­ων. Η Έ­νω­ση έ­χει την ε­πο­πτεία του ε­θνο­λο­γικού και πο­λι­τι­στικού κέ­ντρου «Λούις» (Φως) και εκ­δί­δει τη μη­νιαί­α ε­φη­με­ρί­δα «Πε­ρι­στέ­ρι του Μα­σίς». Το 1998 ι­δρύ­ε­ται το πρώτο αρμενι­κό Γυ­μνάσιο στη Συμ­φε­ρό­πο­λη. Αρ­μενι­κές εκ­κλη­σί­ες λει­τουρ­γούν στην πό­λη αυ­τή, τη Γιάλ­τα και την Ευ­πα­το­ρί­α. Ε­πί­σης, πολ­λοί Αρ­μέ­νιοι εί­ναι συ­γκε­ντρω­μέ­νοι στο Αρ­μιάν­σκ, το Κερ­τς, τη Σε­βα­στού­πο­λη και το Σου­ντάκ. Το αρ­με­νό­φω­νο πρό­γραμ­μα «Πα­ρέβ» εκ­πέ­μπε­ται α­πό την το­πι­κή τη­λε­ό­ρα­ση δυο φο­ρές το μή­να, ε­νώ υ­πάρ­χουν και ρα­διο­φω­νι­κές εκ­πο­μπές σε κα­θη­με­ρι­νή βά­ση. Σή­με­ρα υ­πο­λο­γί­ζε­ται ό­τι στην Κρι­μαί­α ζουν πε­ρί­που 25.000 Αρ­μέ­νιοι, συ­νε­χι­στές μιας πλού­σιας και δη­μιουρ­γι­κής πα­ρά­δο­σης.

Ζακ Ντα­μα­τιάν

* Το ό­νο­μά του έ­χει δο­θεί στην Ό­πε­ρα του Ε­ρε­βάν.

** Οι Έλ­λη­νες, Δω­ριείς και Ί­ω­νες, εμ­φα­νί­ζο­νται στην Κρι­μαί­α τον 5ο π.Χ. αιώ­να και δη­μιουρ­γούν α­ποι­κί­ες.

Πηγή: armenika.gr