Χράτσια Μπακούντς: Ρήξη με τη μοίρα για τέσσερις γενιές

Μοίρα είναι το μερίδιο του καθενός στη ζωή, προδιαγεγραμμένη από «ανώτερες» δυνάμεις. Ο τρόπος που διαχειρίζεται κάποιος το μερίδιό του είναι θέμα βούλησης, συνειδητής επιλογής. Στην περίπτωση της οικογένειας του Χράτσια Μπακούντς - Νισανιάν - Γκεοκτζιάν, η βούληση έρχεται σε ευθεία ρήξη με

τη μοίρα για τέσσερις γενιές.

Μια επιφανειακή προσέγγιση θα έδινε το έπαθλο στη μοίρα. Μα μια βαθύτερη ανάγνωση δίνει μια άλλη διάσταση στον όρο Άνθρωπος και στον αγώνα του για Αυτοδιάθεση και Δικαιοσύνη.

Με λένε Χράτσια Μπακούντς, γεννήθηκα στην Αρμενία, στο Γερεβάν. Οι γονείς της μητέρας μου ήταν ο Βαχάν Νισανιάν κι η Τεφαρίκ Γκεοκτζιάν. Ο Βαχάν ήταν γιος του καλύτερου γιατρού της Κωνσταντινούπολης Νισάν Νισανιάν, που ήταν και προσωπικός γιατρός του μεγάλου σουλτάνου του Οθωμανικού κράτους. Όπως θα γνωρίζετε στις 24 Απριλίου 1915 κάλεσαν οι Οθωμανικές Αρχές πολλούς σπουδαίους Αρμένιους και αφού τους μετέφεραν προς άγνωστη κατεύθυνση, τους δολοφόνησαν όλους. Έτσι ξεκινά η γενοκτονία. Ανάμεσα τους ήταν ο προπάππους μου Νισάν Νισανιάν. Ο επιζών μικρός του γιος Βαχάν βρίσκει καταφύγιο στην Ελλάδα.

Να σας πω τώρα για τη γιαγιά μου Τεφαρίκ, που είχε γεννηθεί στο Σις της Κιλικίας το 1908. Ο παππούς της, Μοβσές ή Μιράν ήταν παπάς εκεί, στο Σουρπ Σαρκίς. Κατά τη διάρκεια των μεγάλων σφαγών απ’ την πολυμελή οικογένεια Γκεοκτζιάν επέζησαν 4 αδέρφια: ο Αράμ, η Τεφαρίκ, η Λουσία και η Γεπιμέ. Η Λουσία τότε χάθηκε, η Τεφαρίκ έχασε το ένα της μάτι, ενώ η Γεπιμέ τυφλώθηκε εντελώς -που παρά ταύτα, λένε πως έφτιαχνε υπέροχα εργόχειρα και ήταν ιδιαίτερα επιδέξια.

Ο νεαρός Αράμ κατατάσσεται στο Τάγμα Αρμενίων Εθελοντών της Γαλλικής Λε-γεώνας κι όταν το Τάγμα του απελευθερώνει την Κιλικία, βρίσκει τις δυο του αδερφές και επιστρέφουν στο πατρικό τους σπίτι. Για μεγάλη τους έκπληξη το βρίσκουν απείραχτο -τα περισσότερα σπίτια της πόλης ήταν λεηλατημένα και κατεστραμμένα. Επιβιώνουν όσο υποστηρίζονται από τους λεγεωνάριους, όμως, τον Οκτώβρη του 1921 οι Γάλλοι κι οι Άγγλοι υπογράφουν με τον Κεμάλ Ατατούρκ τη συμφωνία της Άγκυρας και έτσι απλά υποχωρούν*1. Ήταν μια καθαρή προδοσία! Ο Αράμ βάζει τις αδερφές του στα πλοία διαφυγής και ο ίδιος μένει να αγωνιστεί, μα παρά την επιμονή των Αρμενίων, οι «σύμμαχοι» τους αναγκάζουν να παραδώσουν τα όπλα κι ο τόπος τους παραδίδεται στους Τούρκους*2. Ο Αράμ με κάποιο γαλλικό πλοίο φτάνει στην Ελλάδα και βρίσκει τις δυο του αδερφές σε ένα ορφανοτροφείο. Λίγο αργότερα βρίσκουν και την Λουσία, που είχε διασωθεί από Άραβες και παραδοθεί σε αμερικανούς εθελοντές. Τα τέσσερα αδέρφια εγκαθίστανται στην Κοκκινιά.

Η Τεφαρίκ γνωρίζεται και παντρεύεται με τον Βαχάν Νισανιάν κι εδώ γεννιούνται τα δυο πρώτα τους παιδιά, ο Στεπάν και ο Νισάν. Σύντομα, το 1932 φεύγει το ζευγάρι με τα δυο παιδιά για την Αρμενία -ήταν ένα έκτακτο άνοιγμα των συνόρων της Σοβιετικής Ένωσης. Τα υπόλοιπα αδέρφια παραμένουν στην Κοκκινιά.

Τον θείο μου Αράμ Γκεοκτζιάν δεν τον γνώρισα, μα ξέρω πως ήταν ανιδιοτελής, γνήσιος σοσιαλιστής με ξεκάθαρη αντιφασιστική ιδεολογία. Είχε δώσει κατά την ένταξή του στη Αρμενική Λεγεώνα όρκο πίστης στην πατρίδα μέχρι την απελευθέρωση, αλλά κι όρκο αγαμίας ώστε να μείνει αδέσμευτος αγωνιστής. Όταν ήρθε στην Ελλάδα, ήταν πολύ ενεργός στην αρμενική κοινότητα. Έκανε επαφές και συναντήθηκε με τον Καλούστ Γκιουλμπενκιάν για να βοηθήσουν τα ορφανά και τους ανήμπορους. Για τη διατήρηση της διασποράς εξέδιδε τις πολιτικές και φιλολογικές καθημερινές εφημερίδες «Αραμάζτ» και «Βερατζνούντ», συνεργαζόταν όμως και με άλλες εφημερίδες (Σεβάν, Βερέλκ). Είχε μάλιστα πολύ φιλικές σχέσεις με έναν αρμένιο φοιτητή, τον Λεβόν Μπαλτζιάν, που είχε έρθει από την Ρουμανία να σπουδάσει φιλοσοφία και θεολογία στην Αθήνα. Ο Αράμ τον πείθει να γίνει κληρικός: «Χρειαζόμαστε φωτεινούς ανθρώπους σαν κι εσένα στην κεφαλή μας» του λέει. Πράγματι, ο Λεβόν χειροτονείται κληρικός στην εκκλησία Σουρπ Γκαραμπέτ στο Νέο Κόσμο, γυρίζει στη Ρουμανία και αργότερα το 1955 ανακηρύσσεται Καθολικός Πατριάρχης Βασκέν Α΄ στο Ετσμιατζίν της Αρμενίας έως το τέλος του το 1994.

Με τη κήρυξη του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου και την εισβολή των Ιταλών και Γερμανών στην Ελλάδα, ο Αράμ εντάσσεται στον ΕΑΜ. Οι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης κηρύσσονται σύντομα παράνομοι και κάποια στιγμή το 1944, συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς και τελικά δολοφονείται στο Χαϊδάρι. Μα οι σύντροφοί του τον κήδεψαν με κρυφές τιμές και πολλά χρόνια αργότερα μας επισκέφτηκαν στην Αρμενία, να μας παραδώσουν τα ρούχα, τα παπούτσια του και μια τσάντα με τις εφημερίδες που είχαν αναφορές για εκείνον (Νορ Γκιανκ). Ήταν σπουδαίος ο Αράμ. Όλα όσα τον αφορούν, μας ζητήθηκε και τα παραδώσαμε στο αρχείο του Μουσείου Αρμενικής Ιστορίας στο Ερεβάν.

Το 1946 η Γεπιμέ και η Λουσία φεύγουν με ένα ρωσικό πλοίο και φτάνουν στην Αρμενία, όπου βρίσκουν την αδερφή τους Τεφαρίκ σε νέες συμφορές. Τι είχε συμβεί; Αφού είχαν στήσει το σπιτικό τους στο Ερεβάν, γεννήθηκαν ακόμη δυο παιδιά: η μητέρα μου Μαρίτσα (1936) και ο Μιράν που πέθανε μόλις 10 χρονών. Ο Βαχάν βρίσκει και την αδερφή του, όμως, το Κόμμα (ΚΚΣΕ) τον πιέζει να γίνει μέλος. Γνώριζαν ότι είχε λάβει καλή μόρφωση στην περίφημη Σχολή Νερσεσιάν της Πόλης, θεωρείτο διανοούμενος κι οι Σταλινικοί ήθελαν ή να τους εντάξουν στο κόμμα ή να τελειώνουν με δαύτους. Ο παππούς μου αρνείται και έτσι το 1937 στο δρόμο για τη Σιβηρία δολοφονείται. Πρόσφατα έγινε μια δίκη στις ΗΠΑ για τις ασφάλειες ζωής που είχαν κάνει Αρμένιοι πριν το 1915. Βρέθηκαν όλα τα χαρτιά του προπάππου μου Νισάν Νισανιάν και έτσι λάβαμε το ποσό των 5.000 δολαρίων. Τα μοιραστήκαμε από 200 δολάρια οι απόγονοι κι αγοράσαμε μ’ αυτά ένα κοινό ενθύμιο στη μνήμη τους.

Μετά το θάνατο του Στάλιν (1953) επικρατούσε μια σχετική ελευθερία, έτσι το σπίτι μας είχε γίνει κέντρο καθημερινών συναντήσεων, κυρίως διανοουμένων και καλλιτεχνών. Η Μαρίτσα το 1968 παντρεύτηκε με τον Σερόπ Μπακούντς, που ήταν εγγονός του αδερφού του συγγραφέα Αξέλ Μπακούντς -κι αυτός δολοφονημένος από το σταλινικό καθεστώς. Εγώ γεννήθηκα το ‘69, ήμουν μοναχογιός και ο χαϊδεμένος της γιαγιάς μου. Το 1973 θαρρώ, είχε έρθει επίσκεψη στην Αρμενία ο Καλούστ Γκιουλμπενκιάν. Ζήτησε πληροφορίες για τους Γκεοκτζιάν κι όταν ήρθε στο σπίτι μας, μίλησαν με τη γιαγιά μου για τον αδικοχαμένο Αράμ. Ήμουν μικρό παιδάκι, μα θυμάμαι έντονα τις σκηνές συγκίνησης που εκτυλίχθηκαν. Θυμάμαι, επίσης, την Τεφαρίκ γιαγιά στα τελευταία της, το ‘81, όταν την ρωτούσαν: «Τι επιθυμείς μάνα, τι θέλεις να σου φέρουμε;», έλεγε: «Μια χούφτα από το γλυκό νερό του Σις, να ξεδιψάσω…».

Επηρεασμένος από το περιβάλλον αυτό μελετούσα ευχαρίστως και εξωσχολικά βιβλία και ο 1983 βραβεύτηκα με τον ανώτερο «Έπαινο Ανάγνωσης» της Αρμενίας. Το 1986 πέρασα Μηχανολόγος Μηχανικός στο Πολυτεχνείο του Ερεβάν και μετά το 2ο εξάμηνο άρχισε η υποχρεωτική διετής στρατιωτική μου θητεία. Αρχικά υπηρέτησα στη Γεωργία -τότε μας έστελναν οπουδήποτε στη σοβιετική επικράτεια. Μπήκα στις ειδικές δυνάμεις, όπου χρειάζονταν μηχανικούς. Το Νοέμβριο του ‘88 μας έστειλαν στο Κιροβαμπάντ, μια πόλη 300.000 κατοίκων στο Αζερμπαϊτζάν από τους οποίους οι 100.000 Αρμένιοι. Η κατάσταση εκεί ήταν τραγική. Θυμήθηκα τότε τις αφηγήσεις της γιαγιάς μου από τη γενοκτονία του 1915... Ομάδες φανατισμένων Αζέρων βίαζαν, βασάνιζαν, εξευτέλιζαν τους αρμένιους συμπολίτες τους και λεηλατούσαν κι έκαιγαν τα σπίτια τους, ως αντίποινα στο κίνημα ανεξαρτησίας του Γαραπάγ. Το τάγμα μας αποτελείτο από 1000 σοβιετικούς στρατιώτες, εκ των οποίων οι 30 Αρμένιοι. Όλοι εμείς λοιπόν με διαταγές της Μόσχας οφείλαμε να φυγαδεύσουμε μόνο το δεύτερο γραμματέα του κόμματος της πόλης, που ήταν Αρμένιος. Κατά τ’ άλλα η αποστολή μας ήταν να σφυρίζουμε αδιάφορα, να κάνουμε σαν να μη συμβαίνει τίποτε. Γενικός διοικητής μας ήταν ένας «καθαρός» στρατιωτικός, που είχε πολεμήσει στο Αφγανιστάν και θεωρείτο ήρωας, ο Ζαμπαμπούριν. Είχε προσωπική εμπειρία από την «ουδέτερη» στάση του Γκορμπατσόφ στο Σουμγκάιτ κι είχε αποφασίσει αυτή τη φορά να δώσει αναφορά μόνο στη συνείδησή του και όχι στο Κρεμλίνο. Στις 23 Νοεμβρίου με δική του πρωτοβουλία το τάγμα μας περικύκλωσε τους εξαγριωμένους Αζέρους στην κεντρική πλατεία του Κιροβαμπάντ, οδηγήσαμε τους Αρμενίους στην εκκλησία κι από ‘κει τους μεταφέραμε στο Κεντασέν, λίγο βορειότερα σήμερα από το Γαραπάγ. Αν δεν επεμβαίναμε σίγουρα θα είχαμε χιλιάδες θύματα. Μείναμε επιφυλακή στο Κιροβαμπάντ μέχρι τις 9 Δεκεμβρίου. Στις 7 του μηνός είχε προηγηθεί ο μεγάλος σεισμός στο Λενιναγκάν - Γκιουμρί. Οι 30 αρμένιοι φαντάροι του τάγματος αμέσως ζητήσαμε να πάμε στην πατρίδα μας, να βοηθήσουμε τους σεισμοπαθείς. Ο Ζαμπαμπούριν, λίγο πριν τον καθαιρέσουν (πέρασε από στρατοδικείο λόγο της στάσης του στο Κιροβαμπάτ) διέταξε να μεταφερθεί όλο μας το τάγμα εκεί. Οι εικόνες ήταν συνταρακτικές, χιλιάδες νεκροί, άπειροι τραυματίες, δρόμοι κατεστραμμένοι, χάος παντού. Ως στρατός συμβάλλαμε ουσιαστικά στο ν’ ανοίγουμε δρόμους και να μην αφήνουμε τα σπίτια στο έλεος των λιστών και των μαυραγοριτών που κατέφθαναν από παντού.

Το Μάιο του ‘89 απολύομαι από το στρατό. Ήταν τα χρόνια της περίφημης «πε-ρεστρόικα». Το σκληρό καθεστώς μαλακώνει, επιτρέπονται οι μικροιδιωτικές επιχειρήσεις. Μια σύντομη άνοιξη για την Αρμενία, που απ’ όλα τα σοβιετικά κράτη εκείνη πρωτοπορεί στις ίδρυση μικρών παραγωγικών μονάδων. Μαζί με δυο φίλους ιδρύουμε ένα συνεταιρισμό κατασκευής μικρών γλυπτών και τα πουλάμε στις παρθένες αγορές της σοβιετικής επικράτειας. Σύνορα δεν υπάρχουν, οι δρόμοι είναι ανοιχτοί, ταξιδεύω πολύ. Έτσι πέρασαν τρία ανέμελα χρόνια. Όμως, το 1991, με την κήρυξη της ανεξαρτησίας μας και λόγω του εμπάργκο από Τουρκία (δυτικά), Αζερμπαϊτζάν (ανατολικά) και ενίοτε από Γεωργία (βορράς), κλείνουν τα σύνορα της Αρμενίας ασφυκτικά. Άλλωστε επικρατούσε μια χαοτική κατάσταση σε όλη την πρώην Σοβιετική Ένωση, πλήρης αναρχία, αφού είχε καταρρεύσει το κράτος. Σαν φάρος σ’ αυτό το σκοτάδι λειτουργούσαν τα πανεπιστήμια του Ερεβάν! Οι χαρισματικοί μας καθηγητές κράτησαν κι ακόμη κρατούν γερά. Βρήκα έτσι την ευκαιρία να συνεχίσω για λίγο τη σχολή μου στο Πολυτεχνείο. Φρόντιζα και τη μητέρα μου, που είχε αρρωστήσει, είχαμε μείνει μόνο οι δυο μας. Να σημειώσω εδώ ότι πριν λίγο καιρό αγόραζες 1 κιλό κρέας με 6 ρούβλια, ενώ τότε το 1 κιλό κόστιζε 6.000 και η τιμή καθημερινά ανέβαινε. Τρελός πληθωρισμός. Ό,τι οικονομίες είχα μαζέψει από το συνεταιρισμό, εξανεμίστηκαν.

Το 1993 το Νοέμβριο πεθαίνει η Μαρίτσα. Τίποτε δεν με κρατούσε πια στο Ερεβάν κι αρχές του ‘94 πήγα εθελοντής στο Γαραπάγ, στο Μαρνταγκέρτ. Αντίπαλοί μας δεν ήταν μόνο οι Αζέροι, αλλά κι Αφγανοί και Τσετσένοι μισθοφόροι μουτζαχεντίν. Ήταν το χειρότερο μέτωπο, με πολλά θύματα κι από τις δυο πλευρές, μα η εμπειρία μου από τις ειδικές δυνάμεις με βοήθησε πολύ. Ξέρετε, θυσιάστηκαν πολλά παλικάρια μας από απειρία αλλά κι από το γεγονός ότι ήταν αρχικά ανοργάνωτοι. Ήταν επιτακτική ανάγκη να συντονιστούμε, να οργανωθούμε σε κανονικό στρατό. Επικεφαλής της ομάδας μου ήταν ο Λιόβα-Λεβόν Κεβορκιάν, έμπειρος στρατιωτικός από τους καταδρομείς Άλφα Γκρούπα σε πολλές εμπόλεμες ζώνες. Κατάστρωνε τα σχέδια μάχης, οργάνωνε δίκτυα συλλογής πληροφοριών, έκανε κι ο ίδιος κατασκοπεία, γιατί ήξερε τουρκικά και χωνόταν άνετα ανάμεσα στους Αζέρους, έμπαινε πρώτος στη μάχη, παράλληλα εμψύχωνε τους άντρες του, ήταν τρομερός σας λέω! Ένας ταπεινός εθελοντής με γνώσεις κι ικανότητες επαγγελματία. Έμεινα 4 μήνες στο μέτωπο του Μαρνταγκέρτ. Νικήσαμε! Το Μάιο γύρισα στην Αρμενία, έγινα αξιωματικός των νεοσυλλέκτων και 6 μήνες μετά την προετοιμασία τους, πήγαμε πάλι Γαραπάγ. Έμεινα άλλους 8 μήνες στα βουνά, συνάντησα μάλιστα τον Μόντε Μελκονιάν και πολλούς άλλους από τη διασπορά, που είχαν έρθει εθελοντές. Το ‘95 γύρισα στο Ερεβάν, παντρεύτηκα με την Γκαρινέ και με προτροπή του Λιόβα μπήκα καθηγητής στη Στρατιωτική Ακαδημία. Εκεί όμως είδα πολλές αδικίες. Αυτοί που πριν, λαδώνοντας απέφυγαν το χρέος τους να πολεμήσουν στο Γαραπάγ, ανέβαιναν τώρα ψηλά, έβλαπταν το στρατό. Ξεχώριζαν τους υποψήφιους αξιωματικούς από την καταγωγή κι όχι από τις ικανότητες, έκαναν καψόνια στους φτωχούς, ενώ καλόπιαναν τους νεόπλουτους. Απαράδεκτα για ένα στρατό. Απαράδεκτα για την Αρμενία. Τελικά, ακολούθησα τα χνάρια του διοικητή μου Λιόβα (στις μέρες μας ζει ως απλός στρατιωτικός στο Ερεβάν, διότι ήταν και είναι επιλογή του να μείνει μακριά από τη διαφθορά στο στρατό μας*3), και μην αντέχοντας τις πιέσεις παραιτήθηκα, παρά το ότι θα έχανα πολλά προνόμια. Άνοιξα μια δική μου δουλειά, κρατώντας παράλληλα μια αισιοδοξία, πως σύντομα η Αρμενία θα γίνει αυτοδύναμη και δίκαιη. Είχαμε στο μεταξύ αποκτήσει 2 παιδιά, την Μαριέττα και την Μαίρη, -πρόσφατα, εδώ, γεννήθηκε το τρίτο μας παιδί, ο Σαρκίς.

Κοντά δέκα χρόνια κύλησαν έτσι, μέχρι τις εκλογές του 2008. Στις διαδηλώσεις της 1ης Μαρτίου ήμουν κι εγώ στους δρόμους. Είδα με τα μάτια μου ό,τι είχα δει στο Κιροβαμπάτ. Φανατισμό και μισαλλοδοξία. Μόνο που τώρα αντίπαλοι δεν ήταν οι Αζέροι, ούτε οι Τούρκοι… Την επόμενη μέρα κιόλας, στις 2 Μαρτίου αποφασίσαμε να φύγουμε στην Ελλάδα, στα αδέρφια της γυναίκας μου. Μέσα μου άκουγα τη φωνή της γιαγιάς Τεφαρίκ: «…κι αν έχει λιμό, κι αν πεθαίνετε της πείνας, μην εγκαταλείψετε τη γη μας…». Μα οι ματαιώσεις διαδέχονταν η μια την άλλη. Η γη που αγάπησα κι υπηρέτησα, το μόνο που μου ζητούσε πια ήταν να πουλήσω τη ψυχή μου στο διάβολο. Από τότε είμαι μετανάστης (μπαντούχτ εμ) στην Κοκκινιά. Εδώ τουλάχιστον είμαι ξένος και το ξέρω. Μα μου είναι αδύνατον να νιώθω ξένος στη χώρα μου.

*1 - Βλέπε άρθρο: Οδύσσεια χωρίς Ιθάκη (τεύχος 68 ή στο διαδίκτυο)

*2 - Βλέπε άρθρο: Αρμενική λεγεώνα της Ανατολής (τεύχος 58 ή στο διαδίκτυο)

*3 - Βλέπε άρθρο: Καθησυχαστικός ο αρμένιος Υπ. Άμυνας, αλλά… (τεύχος 69 ή στο διαδίκτυο).

Διασταύρωση γεγονότων & πηγές: «Σις Μαντιάν» του Μισάκ Κελεσιάν (Βηρυτός 1949), «Αμενούν Νταρεκίρκ» του Γκάρο Κεβορκιάν (Βηρυτός 1960), «Ο Αρμενικός τύπος στην Ελλάδα» του Σαρκίς Αγαμπατιάν (εκδόσεις Αρμενικά), Αρχείο Μουσείου Μπλόκου Κοκκινιάς, “The Mujahedin in Nagorno-Karabakh” του Michael Taarnby (στο διαδίκτυο 2008), www.armenian-history.com, προφορικές μαρτυρίες άλλων Κιλικίων…

Πηγή: armenika.gr