του Γιώργου Μενεσιάν
Διεθνολόγος
Κανείς δεν ξεφεύγει από την ιστορία. Οι δηλώσεις Ερντογάν και η αναβίωση του Παντουρκισμού μπορεί να δημιουργήσουν κινδύνους μελλοντικά για το Ιράν.
Με αφορμή τις δηλώσεις του Τούρκου προέδρου Ερντογάν κατά την παρουσία του στην στρατιωτική παρέλαση στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, όπου μίλησε περί αλύτρωτων πατρίδων στο «Νότιο Αζερμπαϊτζάν» (βόρειο Ιράν), θυμήθηκα την εξής, ξεχασμένη και παλιά ιστορία: πρόκειται για ένα ζήτημα το οποίο θυμίζει το ονοματολογικό ζήτημα μεταξύ Αθηνών και Σκοπίωνκαι αφορά στην αντίδραση του Ιράν στην ανακήρυξη της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν το 1918.
Το σημερινό Αζερμπαϊτζάν ανήκε στην Περσική Αυτοκρατορία μέχρι το 1826 όταν η περιοχή πέρασε στην κυριαρχία της Ρωσική Αυτοκρατορίας. Η πλειοψηφία του πληθυσμού στην περιοχή αυτή ήταν τουρκόφωνοι Σιίτες μουσουλμάνοι οι οποίοι, σε αντίθεση με τους γείτονές τους, δεν είχαν μία κοινή εθνική συνείδηση και αυτοχαρακτηρίζονταν απλώς ως μουσουλμάνοι. Στα επίσημα ρωσικά κείμενα, οι τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι της περιοχής ονομάζονταν Τάταροι του Καυκάσου ή σκέτο Τάταροι.
Με την άνοδο των εθνικισμών κατά τον 19ο αιώνα, οι αστοί λόγιοι Τάταροι του Καυκάσου άρχισαν να αναζητούν τρόπους για να διαμορφώσουν μια ξεχωριστή εθνική ταυτότητα με την οποία θα κατασκεύαζαν ένα νέο έθνος. Αυτή η νέα ταυτότητα έδινε βάση στην τουρκική καταγωγή των Τατάρων του Καυκάσου όμως δεν παρέβλεπε το Ισλάμ, καθώς η εθνικιστική ελίτ γνώριζε καλά ότι για την πλειοψηφία του πληθυσμού η θρησκεία ήταν εξαιρετικά σημαντική. Εξάλλου, το Ισλάμ ήταν εκείνο που διαχώριζε του Τατάρους του Καυκάσου με τις υπόλοιπες κύριες εθνότητες της Υπερκαυκασίας δηλαδή τους Γεωργιανούς και τους Αρμενίους.
Στο πλαίσιο αυτό, ιδρύθηκε στο Μπακού το 1911 το κόμμα Μουσαβάτ. Το νέο κόμμα είχε πολύ στενές σχέσεις με τους Νεότουρκους οι οποίοι είχαν πρόσφατα αναλάβει την εξουσία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η ιδεολογία του Μουσαβάτ βασιζόταν στον Παντουρκισμό και τον Πανισλαμισμό. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση οι Ρώσοι έχασαν τον έλεγχο του Νοτίου Καυκάσου. Οι Νεότουρκοι, αφού επανέκτησαν τον έλεγχο των ανατολικών επαρχιών της αυτοκρατορίας τις οποίες είχαν καταλάβει οι Ρώσοι κατά τα πρώτα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, προήλασαν στον Καύκασο και το 1918 κατέλαβαν το Μπακού. Οι Τάταροι του Καυκάσου πολέμησαν στο πλευρό του Στρατού του Ισλάμ, τον οποίο είχαν ιδρύσει οι Νεότουρκοι, και συμμετείχαν στις εκτεταμένες σφαγές των Αρμενίων οι οποίες αποτελούσαν την συνέχεια της γενοκτονικής πολιτικής που είχαν υιοθετήσει οι Τούρκοι μετά το 1915. Τον Σεπτέμβριο του 1918 οι Τούρκοι και οι Τάταροι (Αζέροι) έσφαξαν περίπου 30.000 Αρμενίους στο Μπακού.
Νωρίτερα, τον Μάιο του 1918, το Μουσαβάτ εγκαθίδρυσε την «Λαοκρατική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν». Υπήρχε όμως ένα πρόβλημα: η περιοχή την οποία κάλυπτε η νεοσύστατη δημοκρατία, δεν αποκαλούταν ποτέ Αζερμπαϊτζάν. Αντιθέτως, ήταν γνωστή ως Αρράν ή Αλβανία του Καυκάσου.
Ως Αζερμπαϊτζάν οριζόταν η γεωγραφική περιοχή νοτίως του ποταμού Αράξη ο οποίος αποτελεί σήμερα το φυσικό σύνορο μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Ιράν. Με λίγα λόγια, Αζερμπαϊτζάν ονομαζόταν - και ονομάζεται έως σήμερα – το βόρειο τμήμα του Ιράν, της τότε Περσίας.
Ο όρος «Αζερμπαϊτζάν» προέρχεται, σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, από τον Ατροπάτη, τον κυβερνήτη που διόρισε ο Μέγας Αλέξανδρος στην Περσία.Το Μουσαβάτ επέλεξε αυτή την ονομασία για τον εξής λόγο: θέλοντας να πραγματώσει το παντουρκικό όραμα της ένωσης όλων των τουρκικών λαών υπό ένα ενιαίο κράτος (την Οθωμανική Αυτοκρατορία των Νεότουρκων), πίστευε, ότι με την χρήση του γεωγραφικού όρου «Αζερμπαϊτζάν», θα ξυπνούσαν τα εθνικιστικά και αλυτρωτικά αισθήματα των τουρκόφωνων Σιιτών της βορείου Περσίας, δηλαδή του πραγματικού Αζερμπαϊτζάν.
Τόσο το Μουσαβάτ όσο και οι Νεότουρκοι προσπάθησαν να πείσουν τους τουρκόφωνους της βόρειας Περσίας να συμπράξουν στο παντουρκικό τους εγχείρημα μέσω συστηματικής προπαγάνδας αλλά απέτυχαν. Η Περσία αντέδρασε εντόνως για την επιλογή της λέξης «Αζερμπαϊτζάν» ως ονόματος της νεοσύστατης δημοκρατίας. Ωστόσο, το 1918 το Ιράν δεν ήταν η ισχυρή περιφερειακή δύναμη που ήταν παλαιότερα. Μάλιστα, όταν οι Τούρκοι προήλασαν στον Καύκασο, έθεσαν υπό τον έλεγχό τους ένα μεγάλο τμήμα της βόρειας Περσίας συμπεριλαμβανομένης της σημαντικότερης πόλης του Βορρά, του Ταμπρίζ.
Η πολιτική ελίτ της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν προσπάθησε να κατασκευάσει μια αζερική εθνική συνείδηση αλλά δεν τα κατάφερε. Η ανεξαρτησία διήρκησε μόλις δύο χρόνια και οι Τούρκοι, υπό την ηγεσία πλέον του Κεμάλ, «πρόδωσαν» τον Παντουρκισμό και συνεργάστηκαν με τους Μπολσεβίκους οι οποίοι κατέλαβαν το Αζερμπαϊτζάν τον Απρίλιο του 1920. Στον πληθυσμό συνέχισε να κυριαρχεί η μουσουλμανική συνείδηση έναντι της εθνικής αζερικής. Μάλιστα, στην χώρα δεν αναγνωριζόταν καν η ύπαρξη αζερικής γλώσσας· η επίσημη γλώσσα της Σοβιετικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν ήταν η τουρκική μέχρι το 1956. Ωστόσο, η χώρα συνέχισε να αποκαλείται ως Σοβιετική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν.
Την δεκαετία του 1930 ο Στάλιν, φοβούμενος την επιρροή που δυνητικά θα μπορούσε να ασκήσει η Τουρκία στο Αζερμπαϊτζάν, ξεκίνησε την εκστρατεία κατασκευής μιας αζερικής εθνικής συνείδησης. Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε κατά τα επόμενα χρόνια από τους ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος Αζερμπαϊτζάν και κορυφώθηκε κατά την δεκαετία του 1990. Σήμερα, η διαδικασία αυτή έχει ολοκληρωθεί χάρης της πολιτικής που ακολούθησαν ο νυν πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάν Αλίγιεφ και ο πατέρας του Χεϊντάρ.
Αυτός είναι και ένας από τους λόγους του ακραίου εθνικισμού που διακρίνει σήμερα την αζερική κοινωνία. Τα κράτη με κατασκευασμένα έθνη ή εθνικές συνειδήσεις χρησιμοποιούν τον αλυτρωτικό εθνικισμό ώστε να ολοκληρωθεί με επιτυχία η διαδικασία της «οικοδόμησης του έθνους» (nation-building).
Έναν αιώνα μετά το ονοματολογικό ζήτημα του Αζερμπαϊτζάν, η απόφαση του Μουσαβάτ συνεχίζει να δημιουργεί προβλήματα στην Τεχεράνη δεδομένης της παρουσίας της πολυπληθούς αζερικής μειονότητας στο βόρειο κομμάτι της χώρας. Μετά την ανεξαρτησία του Αζερμπαϊτζάν το 1991, ορισμένοι τουρκόφωνοι στο βόρειο Ιράν ίδρυσαν αποσχίστηκες εθνικιστικές οργανώσεις, όμως η πλειοψηφία των κατοίκων εκεί δεν ασπάζεται σήμερα τον αζερικό εθνικισμό. Ωστόσο, οι δηλώσεις Ερντογάν και η αναβίωση του Παντουρκισμού μπορεί να δημιουργήσουν κινδύνους μελλοντικά για το Ιράν. Άλλωστε, στην σύγχρονη εποχή ο φανατισμός των μαζών είναι πολύ πιο εύκολος εξαιτίας του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Η έξαρση του εθνικισμού στο Αζερμπαϊτζάν μετά τον πόλεμο του Ναγκόρνο Καραμπάχ, καθώς και ο Παντουρκισμός που προωθεί ο Ερντογάν αποτελούν μια πραγματική απειλή για την σταθερότητα και την ειρήνη στο Νότιο Καύκασο. Βλέπουμε επομένως πως η επιλογή του ονόματος «Αζερμπαϊτζάν» το 1918 επηρεάζει έως και σήμερα την ασφάλεια στην περιοχή του Καυκάσου. Το Ιράν φαίνεται να έχει αποδεχτεί την ονομασία του βορείου γείτονά του, αλλά δεν παύει να είναι καχύποπτο απέναντι στον αλυτρωτικό εθνικισμό του καθεστώτος του Μπακού το οποίο, μεταξύ άλλων, διατηρεί συμμαχικές σχέσεις με τον κύριο αντίπαλο του Ιράν, το Ισραήλ. Αυτό βέβαια, είναι το θέμα ενός άλλου άρθρου.
Γιώργος Μενεσιάν
Διεθνολόγος
Ο Γιώργος Μενεσιάν είναι απόφοιτος του Παντείου Πανεπιστημίου (Τμήμα Διεθνών, Ευρωπαϊκών και Περιφερειακών Σπουδών) και μεταπτυχιακός φοιτητής (MLitt Candidate) του Πανεπιστημίου του St Andrews σε θέματα ασφαλείας για Μέση Ανατολή, Καύκασο και Κεντρική Ασία (Middle East, Caucasus and Central Asia Security Studies). Είναι, επίσης, Δόκιμος Ερευνητής στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ), συντονιστής της Ομάδας Εξωτερικής Πολιτικής, Άμυνας και Ασφάλειας του Τομέα Ρωσίας, Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟΡΕΝΕ) και μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛΙΣΜΕ). Έχει πλούσια αρθρογραφία πάνω σε διεθνή θέματα στον ελληνικό και διεθνή έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν θέματα στρατηγικών σπουδών, Μέσης Ανατολής & Βορείου Αφρικής και Καυκάσου. Ομιλεί αγγλικά, γαλλικά και αρμενικά.
Πηγή: huffingtonpost.gr
