Հայերեն լեզու Αρμενική γλώσσα (Hayeren lezou)

Περί της Αρμενικής Γράφει ο Ερευνητής-Μελετητής
Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας

Το αρμενικό αλφάβητο σε τοίχο του Μελκονιάν στη Λευκωσία, έργο του Sebouh Abcarian.

Η Αρμενική είναι ανεξάρτητος κλάδος της Ινδοευρωπαϊκής ομογλωσσίας. Αν και τα πρώτα ίχνη της χάνονται στο χρόνο, με κάποιους γλωσσολόγους να την εντοπίζουν ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ., πιστεύεται πως σχετίζεται με τη Φρυγική και την Πρωτοελληνική γλώσσα. Αρχικά γραφόταν με ελληνική, περσική ή συριακή γραφή (εκ των οποίων καμία δεν ήταν κατάλληλη για την αναπαράσταση του περίπλοκου ηχητικού συστήματος της αρχαίας Αρμενικής), μέχρι που το 405 ο Άγιος Μεσρώπ Μαστότς - μοναχός, θεολόγος και γλωσσολόγος -, αποφασισμένος να μεταφράσει τη Βίβλο στην Αρμενική και αφού ταξίδεψε γύρω από τον Καύκασο, επινόησε ένα μοναδικό αλφάβητο για την καταγραφή της αρμενικής γλώσσας. Το αλφάβητο, που λέγεται πως είναι το προϊόν θείας έμπνευσης, γράφεται από αριστερά προς δεξιά. Αποτελούμενο αρχικά από 36 γράμματα, έγινε ευπρόσδεκτο από το Βασιλιά Βραμσαμπούχ και τον Καθόλικο Σαχάκ Α’, υπήρξε το έναυσμα για το «Χρυσούν Αιώνα» του αρμένικου έθνους, και λειτούργησε ως ισχυρός παράγοντας στην ανάπτυξη του εθνικού αρμενικού πνεύματος μέχρι σήμερα. Λόγω της ευρωπαϊκής επιρροής στο αρμενικό Βασίλειο της Κιλικίας, άλλα δύο γράμματα προστέθηκαν μεταξύ του 11ου και 13ου αιώνα.

 Αυτή η πλούσια και δυναμική γλώσσα είναι η μητρική γλώσσα ενός έθνους που αριθμεί περίπου 9 εκατομμύρια ανθρώπους διασκορπισμένους στις τέσσερις γωνιές της Υδρογείου, ως αποτέλεσμα της Αρμενικής Γενοκτονίας. Είναι η επίσημη γλώσσα της Αρμενίας και του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, και έχει πολυάριθμους ομιλητές σε Ρωσία, Ηνωμένες Πολιτείες, Ιράν, Γαλλία, Γεωργία,  Συρία, Λίβανο, Αργεντινή, Ουκρανία, Πολωνία, Τουρκία, Ουζμπεκιστάν, Γερμανία, Καναδά, Ελλάδα, Βραζιλία, Αυστραλία, Ισπανία, Αφγανιστάν και Βουλγαρία.

 Στην κλασσική της μορφή κραπάρ (krapar), τα Αρμένικα ήταν μια από τις μεγάλες γλώσσες της Εγγύς Ανατολής και της Μικράς Ασίας. Επηρεάστηκε φωνολογικά από τα Γεωργιανά και τις άλλες καυκάσιες γλώσσες, και είχε λάβει πολυάριθμα λέξεις-δάνεια από τα Ελληνικά, Συριακά, Λατινικά και Περσικά. Η ανάπτυξη των sharagan (εκκλησιαστικών ύμνων) και τα γραφόμενα διαφόρων λογοτεχνικών πυλώνων, όπως των Krikor Naregatsi (951-1003), Μάγιστρου Krikor Bahlavouni (990-1059), Hovhannes Sargavak (1045-1129), Καθόλικου Nerses Shnorhali (1098-1173), Mkhitar Kosh (1120-1213), Καθόλικου Nerses Lampronatsi (1153-1198), Vartan Aykegtsi (π. 1250) και άλλων εκλέπτυνε την κλασσική αρμενική γλώσσα, εξυψώνοντας και διευρύνοντας τη λογοτεχνική της τεχνοτροπία. Στο 13ο και το 14ο αιώνα η γραμματική, το συντακτικό και η ορθογραφία της γλώσσας τυποποιήθηκαν περαιτέρω. Η κλασσική Αρμενική χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα για τις λειτουργίες στις Αρμενικές Αποστολικές Ορθόδοξες εκκλησίες σε ολόκληρο τον κόσμο.

 Μετά την πτώση του αρμενικού Βασιλείου της Κιλικίας (1375) και την καταστροφή πολυάριθμων μονών, η αρμενική γλώσσα έπεσε σε λήθαργο μέχρι το 16ο αιώνα: εξαιτίας των τρομερών καταστάσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Περσία των Σαφαβιδών, οι kousan (λυρικοί αοιδοί) και οι ashough (τροβαδούροι) σταδιακά έδωσαν στην ποίηση λαϊκή άποψη. Ποιητές και τροβαδούροι όπως τους Ghazar Sepasdatsi, Vrtanes Srngetsi, Krikor Vanetsi, Stepanos Varaketsi, Nerses Mokatsi, Sayat Nova και άλλους ασχολήθηκαν κυρίως με τις ενασχολήσεις των Αρμενίων που ζούσαν υπό το ζυγό των Περσών και των Τούρκων αφεντάδων.

 Μέσα στο γενικότερο ρεύμα της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού ιδρύθηκαν αρμένικα τυπογραφεία στη Βενετία (1511), τη Ρώμη (1584), την αρμενική ενορία του Ισφαχάν (1641) και στο Άμστερνταμ (1666). Το 18ο αιώνα ιδρύονται περισσότερα τυπογραφεία στην Κωνσταντινούπολη, το Μαδράς της Ινδίας, την Αγία Πετρούπολη, το Ετσμιατζίν, τη Μασσαλία, τη Σμύρνη και το Άμστερνταμ. Εξίσου αξιόλογα είναι τα τυπογραφεία των Μεχιταριστών στη Βενετία, την Τεργέστη και τη Βιέννη, τα οποία συνέβαλαν στη διατήρηση και τη διάδοση της αρμένικης γλώσσας και του αρμένικου πολιτισμού.

 Από το 18ο αιώνα και μετά, ιδρύθηκαν πολυάριθμα ιδρύματα που προωθούσαν την αρμενική γλώσσα, όπως το Μοναστήρι των Μεχιταριστών στη Βενετία (1717), την Τεργέστη (1773) και τη Βιέννη (1811), το Ινστιτούτο Λαζαριάν στη Μόσχα (1815), το Αρμενικό Κολλέγιο στην Καλκούτα (1821), η Ακαδημία Νερσεσιάν στην Τιφλίδα (1824), το Κολλέγιο Μουράτ Ραφαελιάν στη Βενετία (1836), η Σχολή Tebrotzassere στην Κωνσταντινούπολη (1879) και το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν στη Λευκωσία (1926).

Η πρώτη αρμενική εφημερίδα, ο Aztarar (Μηνύτωρ), εκδόθηκε το 1794 στην Ινδία, ακολουθούμενη από άλλες όπως τις Tidag Pouzantian [(Βυζαντινός Φακός), Κωνσταντινούπολη: 1812], Arshalouis Araradian [(Αυγή του Αραράτ), Σμύρνη: 1840], Govgas [(Καύκασος), Τιφλίδα: 1846], Armaveni  [(Χουρμαδιά), Κάιρο: 1865], Yergrakount [(Υφήλιος), Μάντσεστερ: 1865] κτλ. Η πρώτη αρμένικη εφημερίδα στην Κύπρο εκδόθηκε το 1900 στη Λευκωσία, και ονομαζόταν Kharazan (Μαστίγιο).

 Ανάμεσα στο 18ο και τον 20ο αιώνα, η αρμενική γραφή χρησιμοποιείτο για την καταγραφή της Οθωμανικής Τουρκικής, όντας ευκολότερη στην ανάγνωση και καταλληλότερη γι’ αυτήν παρά την αραβοπερσική γραφή. Μάλιστα, η πρώτη νουβέλα που δημοσιεύθηκε στην Τουρκική, η Akabi Hikâyesi (1851), γράφτηκε από το Βαρτάν Πασά με αρμενική γραφή. Κατά την εποχή εκείνη, η καθομιλουμένη Αρμενική (Ashkharapar) δανείστηκε πολυάριθμες λέξεις από τα Τουρκικά και τα Ρωσικά. Λόγω του διαχωρισμού της αρμένικης πατρίδας ανάμεσα στην Οθωμανική και τη Ρωσική Αυτοκρατορία, από το 19ο αιώνα τα Αρμένικα διαιρούνται σε δύο διαλέκτους: τη Δυτική Αρμενική (Arevm’tahayeren) και την Ανατολική Αρμενική (Arevelahayeren). Η πρώτη - βασισμένη στη διάλεκτο της Κωνσταντινούπολης - ομιλείται κυρίως από Αρμένιους της Διασποράς στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και την Αμερικανική ήπειρο, ενώ η δεύτερη - βασισμένη στη διάλεκτο του Αραράτ και της Τιφλίδας - ομιλείται κυρίως στην Αρμενία, τις πρώην σοβιετικές Δημοκρατίες, καθώς και στο Ιράν. Αν και είναι σε μεγάλο βαθμό αμοιβαία κατανοητές, υπάρχουν αξιοσημείωτες διαφορές στη φωνολογία, το λεξιλόγιο, τη γραμματική ακόμη και την ορθογραφία.

 Στους λογοτεχνικούς γίγαντες της σύγχρονης εποχής περιλαμβάνονται οι Khachadour Apovian (1809-1848), Mikael Nalpantian (1829-1866), Hagop Melik-Hagopian [γνωστός και ως Raffi (1835-1888)], Hagop Baronian (1843-1891), Arpiar Arpiarian (1852-1908), Krikor Zohrab (1861-1915), Levon Pashalian (1863-1943), Avedis Aharonian (1866-1948), Hovhannes Toumanian (1869-1923), Levon Shant (1869-1951), Roupen Zartarian (1874-1915), Atom Yardjanian [γνωστός και ως Siamanto (1878-1915)], Gosdan Zarian (1885-1969), Karekin Nzhdeh (1886-1955), Yeghishe Charents (1897-1937), Hovhannes Shiraz (1915-1984), Kevork Emin (1918-1988), Silva Gaboudigian (1919-2006), Barouyr Sevag (1924-1971),  καθώς και οι Vahan Tekeyan (1878-1948) και Hagop Oshagan (1883-1948), που υπήρξαν καθηγητές στο Μελκονιάν, και ο Hovsep Shishmanian [γνωστός και ως Dzerents (1822-1888)], ο οποίος το 1875 είχε επισκεφθεί το Αρμενομονάστηρο στον Πενταδάκτυλο.

 * * *

 Σήμερα στην Κύπρο, η Αρμενική είναι το κύριο μέσο διδασκαλίας στα Δημοτικά Σχολεία Ναρέκ (Λευκωσία, Λάρνακα & Λεμεσός) και το Γυμνάσιο Ναρέκ (Λευκωσία). Το δεύτερο ραδιόφωνο του ΡΙΚ μεταδίδει αρμένικα προγράμματα από το 1953, σήμερα καθημερινά από 17:00-18:00, τη μόνη αρμενική μετάδοση στην περιοχή. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, μεταδίδεται από το ΡΙΚ αρμένικο τηλεοπτικό πρόγραμμα την ημέρα των αρμένικων Χριστουγέννων (6 Ιανουαρίου), σήμερα από 09:00-12:00. Εκτυπώνονται δύο εφημερίδες στα Αρμένικα, το Artsakank (Ηχώ) και το Azad Tsayn (Ελεύθερη Φωνή), καθώς και το μηνιαίο ενημερωτικό  δελτίο της Αρμενικής Μητρόπολης Κύπρου, το Keghart (περιοχή στην Αρμενία), και το τριμηνιαίο ενημερωτικό δελτίο του Γραφείου του Αρμένιου Εκπροσώπου, το Lradou (Ενημερωτικό Δελτίο). Η κλασσική Αρμενική χρησιμοποιείται τις Κυριακές και τις μεγάλες γιορτές στις τρεις Αρμενορθόδοξες εκκλησίες της Κύπρου: στην Παναγία Θεοτόκο (Sourp Asdvadzadzin) στην Ακρόπολη της Λευκωσίας, στον Άγιο Στέφανο (Sourp Stepanos) στη Λάρνακα και στον Άγιο Γεώργιο (Sourp Kevork) στη Λεμεσό.

 Στις 01/12/2002 η Κυπριακή Δημοκρατία και το Συμβούλιο της Ευρώπης ανακήρυξαν την Αρμενική ως μειονοτική ή περιφερειακή γλώσσα της Κύπρου στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Χάρτη Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών. Στις 04/08/2005 προσδιορίστηκε ως μη-περιφερειακή γλώσσα και στις 27/09/2006 διευκρινίστηκε πως ήταν η Δυτική Αρμενική διάλεκτος: υπολογίζεται ότι η Δυτική Αρμενική ομιλείται από περίπου 2.500 Αρμενοκύπριους και πάνω από 500 Αρμένιους από το Λίβανο, τη Συρία, την Ελλάδα και την Αίγυπτο, ενώ η Ανατολική Αρμενική είναι η μητρική γλώσσα περισσότερων από 500 Αρμενίων από την Αρμενία, τη Γεωργία, το Ιράν και τη Ρωσσία.

 Η Δυτική Αρμενική έχει 8 ήχους φωνηέντων, 24 ήχους συμφώνων και 9 διφθόγγους. Τα ουσιαστικά έχουν έξι κλίσεις (ονομαστική, αιτιατική, γενική, δοτική, αφαιρετική και οργανική), δύο αριθμούς (ενικό και πληθυντικό), και στερούνται γραμματικού γένους. Τα επίθετα είναι άκλιτα, χωρίς γένος, και προηγούνται του ουσιαστικού που προσδιορίζουν. Τα ρήματα έχουν τέσσερις χρόνους (Ενεστώτας,  Παρατατικός, Αόριστος και Μέλλοντας), δύο φωνές (ενεργητική, παθητική), τρεις συζυγίες (-el, -il και -al), πέντε εγκλίσεις  (οριστική, ευκτική, υποθετική, αναγκαστική και προστακτική), και συνήθως μπαίνουν στο τέλος μιας πρότασης. Η Αρμενική δεν είναι μόνο κλιτή, αλλά και συγκολλητική γλώσσα (κυρίως με επιθήματα) με σχετικά ελεύθερη διάταξη λέξεων. Είναι επίσης πλούσια σε συνδυασμούς συμφώνων.

Πηγή: metakrivias.com