Η Απελευθέρωση της Θράκης και η Συμβολή των Αρμενίων

Γράφει ο Άκης Τ. Δαγκαζιάν (Διεθνολόγος, Πολιτικός Επιστήμων, Οικονομολόγος)

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ

Η διασύνδεση του Αρμενικού Έθνους με τη Θράκη χάνεται στα βάθη των αιώνων και ανάγεται στη βασική θεωρία προέλευσης των Αρμενίων από τα θρακο-φρυγικά φύλα που εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή μεταξύ Μ. Ασίας και Μεσοποταμίας κατά το 12ο αι. π.Χ. Για οργανωμένες όμως αρμενικές κοινότητες στη Θράκη μπορούμε να μιλήσουμε μόνο κατά τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους όταν βυζαντινοί αυτοκράτορες - με πρώτο τον πιθανότατα αρμενικής καταγωγής Μαυρίκιο (582-602) - μετακινούν Αρμενίους στην περιοχή για να ενισχύσουν την άμυνα της βόρειας μεθορίου της Αυτοκρατορίας από τις επιδρομές ξένων φυλών.

Οι Αρμένιοι της Θράκης κατά τη βυζαντινή περίοδο προσέφεραν όχι μόνο ένδοξους πολεμιστές και στρατηγούς στην Αυτοκρατορία αλλά και αυτοκράτορες ή ακόμη και Αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας! Χαρακτηριστικά αναφέρουμε το Βασίλειο Α’, ιδρυτή της Μακεδονικής Δυναστείας η οποία διοικούσε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία επί δύο αιώνες. Ο γεννηθείς στην Αδριανούπολη της Θράκης Βασίλειος Α’, έχοντας ως βασική του γλώσσα την αρμενική εμφανίζεται από τους ιστορικούς να ομιλεί τα ελληνικά με βαριά αρμενική προφορά. Μια από τις αρχαιότερες αρμενικές κοινότητες της Θράκης υπήρχε στην πόλη της Βιζύης από όπου κατάγεται η Αγία Μαρία η Νέα (t902/903) . Η Αγία Μαρία η Νέα όχι μόνο είχε πλήρη συνείδηση της αρμενικής της καταγωγής αλλά είχε δώσει και αρμενικά ονόματα στους υιούς της Βαρδάνη (εκ του Βαρτάν) και Βαάνη (εκ του Βαχάν ή Βαχαγκν/Βαχακν).

Και στην Οθωμανική περίοδο όμως οι Αρμένιοι κατοικούν σε όλες τις βασικές πόλεις της Θράκης και συμβάλουν στην οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο της περιοχής. Χτίζουν εκκλησίες, δημιουργούν πολιτιστικούς και αθλητικούς συλλόγους, ανεγείρουν σχολεία και προοδεύουν στο εμπόριο και τις επιστήμες κερδίζοντας το θαυμασμό και την εκτίμηση των αλλοεθνών συντοπιτών τους. Κατά την ευαίσθητη περίοδο των βαλκανικών πολέμων, όταν οι βουλγαρικές δυνάμεις με τη βοήθεια των Αρμενίων στρατηγών Αντρανίκ και Καρεκίν Νζντεχ και τους αρμενικούς εθελοντικούς λόχους τους απελευθερώνουν μεγάλα τμήματα της Θράκης από τους Οθωμανούς, δήμαρχος στην Κομοτηνή είναι ο Μγκρντιτς Εφέντη Ταμπακιάν. Υπό τη διαδεδομένη απειλή μιας γενίκευσης των μαχών στα πρόθυρα της πόλης, ο Ταμπακιάν ήταν αυτός ο Αρμένιος που εγγυήθηκε την ειρηνική παράδοση της πόλης στο βουλγαρικό στρατό προς μεγάλη ανακούφιση του τοπικού πληθυσμού αξιοποιώντας μια παλιά φιλία του πατέρα του Γκαραμπέτ με τον Τούρκο αξιωματούχο Γιαβέρ Πασσά ο οποίος ηγείτο των τουρκικών δυνάμεων.

Συμβούλιο Διασυμμαχικής Θράκης, Κομοτηνή, Μάρτιος 1920.
Τέταρτος από τα αριστερά επάνω στις σκάλες ο Ρουπέν Κεβορκιάν.
Στο κέντρο του μπαλκονιού ο στρατηγός Charpy και δεύτερος εξ αριστερών του ο Βαμβακάς.

Η ευρεία όμως υποστήριξη προς την Ελλάδα - και των ελληνικών θέσεων εν γένει - ήταν διάχυτη σε όλο το αρμενικό στοιχείο της περιοχής. Ακόμα και στη βουλγαρική πλευρά ο Αντρανίκ και οι σύντροφοί του, μετά το πέρας του Α’ Βαλκανικού Πολέμου ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία αρνήθηκαν να πολεμήσουν στο πλευρό των Βουλγάρων ενάντια στους Έλληνες και τους Σέρβους. Κατά το Β’ Βαλκανικό Πόλεμο, τον Ιούλιο του 1913, εισήλθε πρόσκαιρα στη Θράκη ο ελληνικός στρατός αναπτερώνοντας τις ελπίδες των κατοίκων. Λίγο αργότερα όμως – με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου – η Δυτ. Θράκη κατοχυρώθηκε στη βουλγαρική πλευρά παρά το γεγονός ότι η Βουλγαρία είχε βγει από τον πόλεμο ηττημένη. Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την ήττα των Γερμανών και των Βουλγάρων συμμάχων τους, η Δυτ. Θράκη τέθηκε κάτω από διασυμμαχική διοίκηση υπό το Γάλλο στρατηγό D’ Esperey ο οποίος διόρισε το στρατηγό Charpy ως αντιπρόσωπό του στην Κομοτηνή (τότε Γκιουμουλτζίνα) που ήταν και η έδρα της Διοίκησης. Την 29η Σεπτεμβρίου 1919, ο Έλληνας Πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος, συναισθανόμενος την κρισιμότητα της κατάστασης απέστειλε ως αντιπρόσωπο στην Κομοτηνή το διακεκριμένο νομικό και πρώην μέλος της οθωμανικής βουλής Χαρίσιο Βαμβακά ο οποίος αργότερα χρημάτισε για πολλά χρόνια δήμαρχος Θεσσαλονίκης. Με την άφιξή του στην Κομοτηνή ο Βαμβακάς επέλεξε να διαμένει σε οικία παλαιάς αρμενικής ιδιοκτησίας που μόλις είχε εγκαταλειφθεί από τους Βουλγάρους.

Κατά την περίοδο αυτή (τέλη 1919-αρχές 1920) σχηματίστηκε στη Δυτ. Θράκη ένα ιδιότυπο κρατίδιο υπό τον τίτλο “Διασυμμαχική Θράκη” (Thrace Interalliée). Κύριο συμβουλευτικό όργανο της Διασυμμαχικής Θράκης ήταν το Ανώτερο Διοικητικό Συμβούλιο (Conseil Superieur de La Thrace Interalliée), ένα είδος βουλής των Θρακών που είχε κυρίως γνωμοδοτικό χαρακτήρα και το οποίο αποτελείτο από αντιπροσώπους όλων των εθνοτήτων. Στο Συμβούλιο λοιπόν συμμετείχαν πέντε Έλληνες (Λαμνίδης, Παπαθανασίου, Στάλιος, Φορμόζης και Δουλάς), πέντε Μουσουλμάνοι (Οσμάν Αγά, Σαλήχ, Νεντίμ, Σαλίμ και Τεφίκ), δύο Βούλγαροι (Ντούσκωφ και Γκεοργκίεφ), ένας Αρμένιος (Κεβορκιάν), ένας Εβραίος (Καράσσο) και ένας Φραγκολεβαντίνος (Μπαντέττι). Η επιλογή του Βενιζέλου στο πρόσωπο του Βαμβακά ήταν η ιδανική. Ο Έλληνας αντιπρόσωπος εργάστηκε σκληρά για να κερδίσει την υποστήριξη της φιλήσυχης μερίδας των μουσουλμάνων. Παράλληλα – και ενώ ήδη είχε επαφές με Αρμενίους στο Παρίσι - συνεργάστηκε στενά με την αρμενική κοινότητα της Κομοτηνής χάρη στον ψήφο της οποίας – όπως θα δούμε ευθύς αμέσως – εξελέγη Έλληνας πρόεδρος στο Συμβούλιο. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο τηλεγράφημα του Χαρ. Βαμβακά προς τον Υπουργό Εξωτερικών Νικ. Πολίτη:
Αριθ. Πρωτ. 3283/22.3.1920
Προς τον Υπουργόν Εξ/κων
Κον Ν. Πολίτην, Αθήνας

Συνεχίζων τηλεγράφημά μου αριθ. 3035, λαμβάνω την τιμήν ν’ ανακοινώσω Υμίν, ότι σήμερον εγένετο έναρξις του Συμβουλίου στοπ. Κατόπιν συντόνων ενεργειών, επετεύχθη εκλογή Προέδρου Έλληνος του κ. Δουλά, εκ Κάραγατς στοπ. Κατηρτίσθη 4/μελής διαρκής επιτροπή εκ δύο Ελλήνων, κ.κ. Δουλά και Λαμνίδου, ενός Τούρκου, προσκειμένου ημίν Χάτζια Σαλήχ και ενός Βουλγάρου Γεωργήεφ στοπ. Ελληνική επιτυχία οφείλεται εις επιτευχθείσαν διάσπασιν Τούρκων, εις σύμπραξιν αφωσιωμένων ημίν Μουσουλμάνων και αντιπροσώπου Αρμενίων στοπ…

Χ. ΒΑΜΒΑΚΑΣ
Εστάλη τη 22.3.20
Β. Δ. Λάππας

Επιστολή Βαμβακά προς τον Υπουργό Εξωτερικών σχετικά με τη συνάντησή του με την Αρμενική Κοινότητα Κομοτηνής.

Η εκλογή Έλληνα προέδρου είχε ιδιαίτερα μεγάλη σημασία καθώς θεωρήθηκε ως δημοψήφισμα των κατοίκων της Θράκης και συνέβαλε αποφασιστικά στις προσπάθειες του Βενιζέλου στη Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων. Η δε στάση του Αρμένιου αντιπροσώπου στο Συμβούλιο ήταν καθοριστική καθώς μια ενδεχόμενη ψήφος υπέρ της βουλγαρικής πλευράς και με δεδομένη τη λευκή ψήφο του Εβραίου αντιπροσώπου θα δημιουργούσε τις προοπτικές ισοψηφίας και τη συνεπαγόμενη δυσκολία εκλογής Έλληνος Διοικητού με καταστροφικά αποτελέσματα για την Ελλάδα όπως την πιθανότητα προσάρτησης της Δυτ. Θράκης εκ νέου στη Βουλγαρία ή τη δημιουργία αυτόνομης Θράκης όπως πίεζαν οι Νεότουρκοι. Η θαρραλέα στάση των Αρμενίων προκάλεσε το θαυμασμό των Ελλήνων. Αρκετά χρόνια αργότερα ο ιστοριοδίφης Κων. Καρκατσέλης έγραφε στην εφημερίδα “Πρωία” της 13ης Μαΐου 1960 παρουσιάζοντάς μας το κλίμα της εποχής :
“…Και τότε προς μεγάλη τιμή της ανθούσης τότε Αρμενικής Κοινότητος προσήλθεν εις τον Βαμβακάν ο αντιπρόσωπος των Αρμενίων αείμνηστος Ρουπέν Κεβορκιάν και του εδήλωσεν ότι και αυτός κατ’ εντολήν της Κοινότητος θα ετάσσετο κατά την επικείμενην ψηφοφορίαν της εκλογής Πολιτικού Διοικητού με το πλευρόν της Ελλάδος. Η γενναία και άκρως φιλελληνική αυτή θέσις των Αρμενίων κατετρόμαξε τότε τον Σαρπύ και τον Γκρέγκωφ γιατί προς στιγμήν είχαν πιστέψει πως ο Αρμένιος αντιπρόσωπος θα εξυπηρετούσε τα ιδικά των σχέδια. Προσπάθησαν τότε να αντιδράσουν με κάθε τρόπο…”
Μέχρι σήμερα, στην επίσημη δοξολογία που λαμβάνει χώρα στο Μητροπολιτικό Ναό Κομοτηνής κάθε χρόνο στις 14 Μαΐου παρουσία των αρχών της πόλης, το όνομα του Ρουπέν Κεβορκιάν αναφέρεται ανάμεσα σε αυτούς που αγωνίστηκαν για την ενσωμάτωση της Θράκης στη μητέρα Ελλάδα. Παράλληλα ο Δήμος Κομοτηναίων έχει αφιερώσει μια οδό προς τιμήν του με τη σημείωση: “Έλληνας (Αρμένιος) Μέλος Συμβουλίου Διασυμμαχικής Θράκης”.
Οι επαφές όμως της Αρμενικής Κοινότητας Κομοτηνής με τον απεσταλμένο της Ελληνικής Κυβέρνησης και η συνεργασία των δύο πλευρών διαφαίνονται επιπλέον και από ένα αποκαλυπτικό τηλεγράφημα του Χαρ. Βαμβακά προς τον Υπουργό Εξωτερικών Νικόλαο Πολίτη όπως προσυπογράφεται και πάλι από το Β.Δ. Λάππα που ήταν υπεύθυνος των μυστικών υπηρεσιών της Ελληνικής Αντιπροσωπείας στη Θράκη. Το ανέκδοτο αυτό χειρόγραφο ντοκουμέντο με το συγκινητικό του περιεχόμενο που βρίσκεται μαζί με τα υπόλοιπα έγγραφα του αρχείου του Χαρ. Βαμβακά στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, ήρθε πρόσφατα στη δημοσιότητα από το περιοδικό “Αρμενικά” και έχει ως εξής:
3709
4-4-1920
Υπουργόν Εξωτερικών
Κύριον Πολίτην Αθήνας

Χθες ανταπέδεκα επίσκεψη εις κοινότητα Αρμενίων οποίας ολόκληρος παροικία εν σώματι με είχεν επισκεφθεί επέτειον ανεξαρτησίας (σ.σ. 25η Μαρτίου) όπου εγενόμην δεκτός με απεριορίστου εκδήλωσιν χαράς και ανθέων και ζητωκραυγάς υπέρ Προέδρου Κυβερνήσεως (σ.σ. Ελ. Βενιζέλο) και διαβεβαιώσεις ότι άπαντες Αρμένιοι Θράκης θεωρούσιν εαυτούς ευτυχείς υπό αναμενόμενον ελληνικόν καθεστώς.

Επιστολή της Αρμενικής Κοινότητας Κομοτηνής προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο
με αφορμή την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του.

Οι Αρμένιοι της Θράκης όχι μόνο συνέβαλλαν τα μέγιστα για την επίτευξη των ελληνικών στόχων αλλά παρακολουθούσαν στενά τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα και μετά την ενσωμάτωση στον εθνικό κορμό. Η πολιτικές ευαισθησίες της κοινότητας αλλά και η αμέριστη στήριξη προς τον εθνάρχη Ελ. Βενιζέλο και των εθνικών πόθων για τη δημιουργία της Μεγάλης Ελλάδας εκφράζονται μέσα από ένα άλλο εξίσου συγκινητικό ντοκουμέντο που αποκαλύφτηκε πρόσφατα και αφορά επιστολή της Αρμενικής Κοινότητας Κομοτηνής προς τον Ελ. Βενιζέλο με αφορμή τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του (σε ελεύθερη μετάφραση από το πρωτότυπο γαλλικό κείμενο):
Βασίλειον της Ελλάδος
Δήμος Κομοτηναίων (Γιουμουλτζίνα)
Κύριον Πρόεδρον Βενιζέλο
Ελληνική Αντιπροσωπεία
Παρίσι
Η Αρμενική Κοινότης Κομοτηνής κατόπιν της εγκληματικής απόπειρας κατά της πολυτίμου ζωής σας θα ήθελε όπως ευχηθεί για την ταχεία αποκατάσταση (της υγείας σας) για τη συνέχιση της ενδόξου διαδρομής προς την ολοκλήρωσιν της Μεγάλης Ελλάδος!

Πρόεδρος Αρμενικής Κοινότητος
Οχανές Αλεξανιάν

Οι αγώνες όμως των Αρμενίων για την ενσωμάτωση της Θράκης στην Ελλάδα δεν περιορίζονται φυσικά μόνο στο πολιτικό επίπεδο. Πολλοί ήταν οι επιχειρηματίες, δημοσιογράφοι ακόμη και έφεδροι αξιωματικοί του οθωμανικού στρατού αλλά και απλοί πολίτες που προσέφεραν πολλές φορές με αυταπάρνηση και κίνδυνο της ζωής τους ό, τι ήταν δυνατό για τη επίτευξη των ελληνικών επιδιώξεων. Ανάμεσα στις ιστορίες που ξεχωρίζουν είναι αυτή του νεαρού από την Κομοτηνή Παύλου (Μπογός) Γιαμτζιάν στον οποίο ο Πολιτικός Διοικητής Σουφλίου Σπυριδωνίδης είχε αναθέσει τα καθήκοντα του αρχειοφύλακος. Σε μια από τις εμπιστευτικές εκθέσεις του Σπυριδωνίδη, ο Γιαμτζιάν όντας πρώην λοχίας του οθωμανικού στρατού και αξιοποιώντας τη διασύνδεσή του με τους φανατικούς Νεότουρκους Νιζαμί και Ακήφ Μπέη παρείχε οικειοθελώς στις ελληνικές αρχές πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τις στρατιωτικές κινήσεις των Τούρκων πέραν του Έβρου για την αναχαίτιση του προελαύνοντος ελληνικού στρατού. Οι Τούρκοι μάλιστα είχαν προτείνει στον Αρμένιο λοχία να αναλάβει τη διοίκηση ενός σώματος 2000 Τούρκων στρατιωτών. Ο Γιαμτζιάν με προφανή κίνδυνο της ζωής του προτίμησε να συνεχίσει το έργο του στην Ελληνική Πολιτική Διοίκηση κερδίζοντας την εμπιστοσύνη των ανωτέρων του και μια θέση στην ιστορία. Στην ίδια εμπιστευτική έκθεση ο διοικητής Σπυριδωνίδης κατέληγε λέγοντας: “… ο δε Γιαμτζιάν από την σήμερον είναι “δικός” μου και θα με κρατή ενήμερον καθημερινώς των συνεννοήσεων και ενεργειών των συνασπισμένων Τούρκων και Βουλγάρων…”

Και οι Αρμένιοι του εξωτερικού όμως υποστήριξαν με σθένος τα ελληνικά δίκαια στη Θράκη. Ένα ιδιαίτερα ανθελληνικό άρθρο της ελβετικής εφημερίδας Gazette de Lausanne της 24ης Ιουνίου 1920 ήρθε να δυσχεράνει τους χειρισμούς της Ελληνικής Κυβέρνησης με εκτεταμένους ισχυρισμούς καταπιέσεων και διώξεων κατά Βουλγάρων και Τούρκων στην ελεύθερη – πλέον – Θράκη. Σε απάντηση του άρθρου αυτού και των λοιπών συκοφαντιών εναντίον της ελληνικής πλευράς επισκέφτηκε την Κομοτηνή ο διαπρεπής δημοσιογράφος Leon Savandjian ο οποίος μετά από εμπεριστατωμένη επιτόπια έρευνα διαπίστωσε ότι οι ελληνικές αρχές σεβάστηκαν απόλυτα όλες τις μειονότητες της περιοχής και εφάρμοσαν πολιτική ισονομίας και δικαιοσύνης. Στο σχετικό τηλεγράφημά του προς τη Journal Suisse της Γενεύης ο Savandjian κατέληγε: “…Enthoussiasme unanime en faveur regime grec…” (Πάνδημος ενθουσιασμός για το ελληνικό καθεστώς) πλέκοντας το εγκώμιο του Χαρ. Βαμβακά.

Και η προσφορά των Αρμενίων δεν τελειώνει φυσικά εδώ. Θα ήταν μεγάλη παράληψη να μην αναφέρουμε το δικηγόρο και μετέπειτα μέλος του πρώτου Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Κομοτηναίων Μγκρντιτς Τοροσιάν που πρωτοστάτησε μαζί με το Ρουπέν Κεβορκιάν για τη στήριξη των ελληνικών θέσεων στο Ανώτερο Συμβούλιο ή τον ξενοδόχο Γκαραμπέτ Καζαζιάν που κατέγραφε με λεπτομέρειες ποιοι διανυκτέρευαν στο ξενοδοχείο του – παρέχοντας με τον τρόπο αυτό πολύτιμες πληροφορίες στην ελληνική πλευρά για τις κινήσεις των Βουλγάρων Κομιτατζήδων. Αμέτρητοι είναι φυσικά και οι ανώνυμοι Αρμένιοι η δράση των οποίων δεν έγινε ποτέ γνωστή καθώς η επιστημονική έρευνα δεν έχει αγγίξει ακόμα με τη δέουσα προσοχή την ιστορία μιας ευαίσθητης εθνολογικά περιοχής όπως η Θράκη. Σε όλους αυτούς τους “άγνωστους” ήρωες είναι αφιερωμένο αυτό το άρθρο με την ελπίδα ότι θα αποτελέσει το έναυσμα για την περαιτέρω διερεύνηση της πολυδιάστατης συνεισφοράς όλων των κατοίκων της Θράκης – Χριστιανών, Μουσουλμάνων και Ιουδαίων – στη Νεότερη Ελληνική Ιστορία.

Πηγή: Xronos.gr