Τουρκική Λογοτεχνία* με Αρμενικούς Χαρακτήρες

Ένα μέσο, με σκοπό την επικοινωνία όσων δεν μιλούσαν καλά ή και καθόλου την αρμενική γλώσσα.

*Επισήμανση: Όπου «τουρκική λογοτεχνία» στο κείμενο, εννοείται η ανάπτυξη της αρμενικής λογοτεχνίας και φιλολογίας εις την τουρκικήν, με τη χρήση της αρμενικής αλφαβήτου.

 Οι Αρμένιοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατά τη διάρκεια των αιώνων, συχνά υποβάλλονταν στον δια της βίας εξισλαμισμό με κίνδυνο την πλήρη αλλοτρίωσή τους. Η προσπάθεια εκτουρκισμού εστέφθη μερικώς με επιτυχία, αφού ένα μέρος του αρμενικού πληθυσμού βαθμιαία έχασε την ευχέρεια χρήσεως της μητρικής του γλώσσας.

Καθ’ όλη τη διάρκεια των αιώνων της παρουσίας τους στην περιοχή, ως λύση στο πρόβλημα της επαναφοράς αυτής της μερίδας, του με αρμενική εθνικότητα πληθυσμού, η οποία είχε χάσει τη μητρική της γλώσσα, τη γλώσσα της θρησκευτικής λατρείας και τον πολιτισμό της, χρησίμευσε η τουρκική λογοτεχνία μέσω αρμενικών γραμματικών χαρακτήρων. Η τουρκική γλώσσα με αρμενικούς χαρακτήρες δημιουργήθηκε από τους Αρμενίους ως μέσον επικοινωνίας, με σκοπό να διευκολύνει όσους δεν μιλούσαν καλά ή και καθόλου την αρμενική γλώσσα.

Η γέννηση και η εξέλιξη της τουρκικής λογοτεχνίας με αρμενικούς χαρακτήρες γνώρισε μια παράλληλη πρόοδο με την αμιγώς αρμενική λογοτεχνία και αποτέλεσε συμπληρωματικό της μέρος, με τα καθαρά εκφραστικά της μέσα.

Αυτή η κατάσταση ήταν ανάλογη και για άλλες εθνικές ομάδες της αυτοκρατορίας όπως οι Έλληνες.

Ωστόσο, η τουρκική με ελληνικούς γραμματικούς χαρακτήρες δεν είχε μεγάλη δημοτικότητα και έπαιξε, ώς ένα μόνο βαθμό, έναν ιστορικό ρόλο στην ανάπτυξη της οθωμανικής αυτοκρατορίας καθώς τα ελληνικά δεν επέτρεπαν την φωνητική έκφραση της τουρκικής γλώσσας όπως αυτή ήταν εφικτή με την αρμενική αλφάβητο.

Μια Μοναδική Κληρονομιά

Η τουρκική λογοτεχνία με αρμενικούς γραμματικούς χαρακτήρες γνώρισε πολλές περιόδους αναπτύξεως. Η πρώτη περίοδος, αυτή των γραπτών υπό την μορφή χειρογράφων, εξαπλώθηκε κατά την διάρκεια εξακοσίων ετών (από τον 14ο έως τον 19ο αιώνα).

Αρκεί να μνημονεύσουμε σ’ αυτό το σημείο την τουρκική λογοτεχνία αυτής της μορφής των ασούγ (ashough), δηλαδή των τροβαδούρων - ποιητών- τραγουδιστών, η οποία συνιστά έναν πραγματικό θησαυρό όχι μόνο του αρμενικού πολιτισμού αλλά επίσης και για άλλους λαούς της αυτοκρατορίας και πρωτίστως του τουρκικού.

Μέσα από τα τουρκικά χειρόγραφα με αρμενικά γράμματα, επέζησαν χιλιάδες αρμενικά τραγούδια, τουρκικά και ανατολίτικα, πολυποίκιλα ως προς τον τύπο, το ύφος και τον ρυθμό.

Με μια λέξη πρόκειται για μια ανεκτίμητη και μοναδική κληρονομιά η οποία αξίζει την προσοχή των ερευνητών και επιδέχεται νέες προσεγγίσεις και ανακαλύψεις.

Μια Ανεξάρτητη Λογοτεχνία

Η έντυπη περίοδος καλύπτει σχεδόν διακόσια πενήντα χρόνια και χωρίζεται σε τρία μέρη: α) από το 1727 έως το 1840 β) από το 1840 έως το 1890 και γ) από το 1890 έως το 1965

Για ποικίλους λόγους, τα τουρκικά βιβλία με αρμενικούς χαρακτήρες δημοσιεύθηκαν στις πόλεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας και πέρα από αυτές.

Για διακόσια πενήντα χρόνια ο αριθμός αυτών των βιβλίων υπερέβη τα 2.000.

Δημοσιεύθηκαν σε σχεδόν πενήντα πόλεις και εκτυπώθηκαν σε περισσότερα από διακόσια τυπογραφεία.

Κάθε τυπογραφείο και εκδοτικός οίκος είχε την χαρακτηριστική ταυτότητά του, τον κοινωνικοπολιτικό και θρησκευτικό προσανατολισμό του, τους λογοτεχνικούς και μορφωτικούς του στόχους, τα θέματα της προτίμησεώς του και τα κέντρα των ενδιαφερόντων του.

Η μελέτη των δυόμισι αιώνων της τουρκικής λογοτεχνίας με αρμενικούς χαρακτήρες είναι μια μαρτυρία πολλαπλών όψεων της ζωής των Αρμενίων μέσα στην οθωμανική αυτοκρατορία καθώς και στην Εγγύς Ανατολή, στην Ευρώπη, στην Αμερική και αλλού.

Πρόκειται για μια ανεξάρτητη λογοτεχνία, πλούσια, υψηλού επιπέδου και ποιότητος και συνέβαλε στην εθνική αφύπνιση στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου των τουρκικών εντύπων με αρμενικούς χαρακτήρες (1727-1840), οι καθολικοί ιεραπόστολοι ήσαν αυτοί κυρίως οι οποίοι χρησιμοποίησαν αυτό το μέσον προσπαθώντας να προσηλυτίσουν στον καθολικισμό μέρος των Αρμενίων.

Τα τυπογραφεία του τάγματος των Μχιταριστών της Βενετίας και της Τεργέστης συνετέλεσαν στην εκτύπωση των πρώτων έργων. Εκτός των θρησκευτικών έργων, οι Μχιταριστές πατέρες δημοσίευσαν εξ’ ίσου λεξικά, εγχειρίδια γλωσσών, όπου εισήγαγαν ιστορικά έργα.

Σε απάντησή τους, οι υπεύθυνοι της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας, έκαναν μια σημαντική προσπάθεια εκδίδοντας με τη σειρά τους κατά εκατοντάδες τα λειτουργικά, δογματικά και θεολογικά συγγράμματα.

Ακολούθως, κατά τα έτη 1840-1890 - δεύτερη περίοδος σχετιζόμενη με την εθνική αφύπνιση - κατέστη επιτακτική η ανάγκη ώστε όλοι οι Αρμένιοι να αποκτήσουν εθνική και πνευματική συνείδηση μέσω της γλώσσας την οποίαν καταλάβαιναν, δηλαδή την τουρκική βάσει της αρμενικής αλφαβήτου.

Ήταν τέτοια η κατάσταση, ώστε αρχικά ένα τουρκικό λογοτεχνικό κείμενο με αρμενικούς χαρακτήρες ήταν ειδικά τυπωμένο σε χειρόγραφη μορφή και κατά εκατοντάδες δημοσιεύματα θρησκευτικού και ιστορικού περιεχομένου, δοκίμια καθώς και εφημερίδες και περιοδικά.

Τέλος, η τελευταία περίοδος στιγματίσθηκε από τις περιοδικές σφαγές των Αρμενίων και την γενοκτονία του 1915 και αναπόφευκα οδήγησε στην κατάρρευση του αριθμού και της ποιότητας αυτών των εντύπων.

Ένας Ανεκτίμητος Ρόλος

Η λογοτεχνία - φιλολογία αυτής της μορφής, με τις διορατικές νέες ιδέες, αποτέλεσε έναν από τους μοχλούς του εξευρωπαϊσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και είναι αυτή η οποία οδήγησε στη γενική αφύπνιση.

Με αυτήν τη γλώσσα μεταφράστηκαν και διαβάστηκαν οι κλασικοί της ευρωπαϊκής φιλολογίας - ιδιαιτέρως της γαλλικής - και του δυτικού κόσμου καθώς και η λογοτεχνία περιπετειών και των δημοφιλών αναγνωσμάτων της εποχής.

Πάντα μέσω αυτής της γλώσσας δημιουργήθηκαν αρμενικοί θίασοι βάσει ενός ρεπερτορίου στα τουρκικά.

Φωτισμένοι συγγραφείς γύρω από το αρμενικό θέατρο έγραψαν, ξανάγραψαν και μετέφρασαν στα τουρκικά με αρμενικούς χαρακτήρες, και ουσιαστικά με αυτόν τον τρόπο γεννήθηκε η τουρκική δραματουργία, η σύγχρονη λογοτεχνία και τέλος η τουρκική φιλολογία.

Με αυτή τη γλώσσα είχαν εκτυπωθεί εκατοντάδες περιοδικά τα οποία έπαιξαν έναν ανεκτίμητο ρόλο στην κοινωνικοπολιτική, επιστημονική και πολιτιστική ζωή καθώς και στα καθημερινά θέματα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ανυψώνοντας την δημοσιογραφία σε ένα πραγματικά επαγγελματικό επίπεδο και η οποία από την πρώτη στιγμή της γεννήσεώς της, δωρήθηκε στη σύγχρονη τουρκική δημοσιογραφία.

Αφθονία Λεξικών

Δημιουργήθηκε με αυτόν τον τρόπο μια εκτεταμένη φιλολογία μέρος της οποίας ήταν τα εγχειρίδια για τη διδασκαλία της τουρκικής γλώσσας και η αφθονία των λεξικών.

Πάνω απ’ όλα διευκόλυνε τη διαμόρφωση της νέας τουρκικής γλώσσας και τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου.

Στη διάρκεια των δεκαετιών, οι Τούρκοι μελετούσαν τη γλώσσα τους με πλάγιο τρόπο βάσει των εις την τουρκικήν - με αρμενικά γράμματα - εγχειριδίων, τα οποία είχαν συντάξει αρμένιοι γλωσσολόγοι ακόμα και μέσα στα ιδρύματα όπου διαμορφώνονταν η στρατιωτική αντίληψη.

Επίσης, αυτή η φιλολογία - λογοτεχνία χρησίμευσε ώστε να δημιουργηθεί ένα σύνολο επιστημονικών, τεχνολογικών, αγροτικών, βιοτεχνικών συγγραμμάτων και ενός πολιτισμού ο οποίος εισήχθη στην αυτοκρατορία για να εξυπηρετήσει τους Αρμένιους και άλλες εθνότητες, αλλά ακόμη και τους ίδιους τους Τούρκους, να εκφρασθούν.

Υιοθέτηση της Αρμενικής Αλφαβήτου

Η τουρκική λογοτεχνία με αρμενικούς χαρακτήρες ήταν ένας ζων οργανισμός και εξυπηρετούσε τα συμφέροντα όλης της Αυτοκρατορίας. Δεν ήταν τυχαίο το γεγονός, ότι στα μέσα του 19ου αιώνα συζητήθηκε στην Υψηλή Πύλη η αντικατάσταση της αραβικής αλφαβήτου με αυτήν της αρμενικής γλώσσας, η ζωτικότητα της οποίας ήταν αποδεδειγμένη.

Με τον ίδιο τρόπο, ακόμα και το 1927, τη στιγμή της εγκαταλείψεως της αραβικής αλφαβήτου, κάποιοι σύμβουλοι του Μουσταφά Κεμάλ υπαινίχθησαν την υιοθέτηση της αρμενικής αλφαβήτου, η οποία ήταν η πλέον διαδεδομένη στο λαό σε σύγκριση με τη λατινική αλφάβητο.

Αναμφίβολα, η τουρκική λογοτεχνία με αρμενικούς χαρακτήρες επέδρασε σε πολύ μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση και στην ανάπτυξη της νέας γενιάς των τούρκων συγγραφέων και των δημοσίων προσώπων.

Αυτοί οι τελευταίοι, στη συνέχεια, εκλήθησαν για να διαμορφώσουν τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και συνέβαλαν στην πρόοδο της καθημερινής και πνευματικής ζωής στο εσωτερικό της τουρκικής κοινωνίας.

Αυτή η πλούσια κίνηση βρήκε πρόσφορο έδαφος σε όλες τις προοδευτικές πνευματικές και μορφωτικές δυνάμεις της Αυτοκρατορίας και βοήθησε στην ανάπτυξη μιας νεώτερης τουρκικής λογοτεχνίας, - πρωτότυπης και εκφραστικής-, της γλώσσας, του τύπου, των επιστημών και των τεχνών και η οποία δυστυχώς διεκόπη βιαίως με τη γενοκτονία του 1915.

Νουνιά Γεραμιάν

Πηγή: armenika.gr Nouvelles d’ Armenie - Απρίλιος 2010