Σε αυτή την εργασία εξετάζονται τα ποντιακά ιδιώματα που μιλιούνται στα χωριά Ματάν (Madan) και Ανκαβάν (Hankavan) της σημερινής Δημοκρατίας της Αρμενίας. Τα χωριά χωρίζονται από αρκετά μεγάλη απόσταση αλλά γίνονταν γάμοι και άλλες επαφές μεταξύ των κατοίκων τους. Τα φωνητικά συστήματα των δύο ιδιωμάτων είναι ίδια και στο μορφολογικό επίπεδο οι διαφορές είναι λίγες (βλ. παρακάτω). Και τα δυο χωριά είχαν μέχρι πρόσφατα σχεδόν αποκλειστικά ελληνικό πληθυσμό, με πολύ μικρό αριθμό Αρμενίων και τουρκόφωνων κατοίκων, οι οποίοι μιλούσαν και αυτοί την ελληνική διάλεκτο. Οι κάτοικοι του Ματάν είχαν κατά κανόνα περισσότερες επαφές με ξενόγλωσσους πληθυσμούς από αυτούς του Ανκαβάν εφόσον το χωριό βρίσκεται κοντά στην κωμόπολη Αλαβερτί όπου υπήρχε μεγάλο εργοστάσιο στο οποίο εργάζονταν οι περισσότεροι άντρες του χωριού μαζί με Αρμένιους, τουρκόφωνους και ρωσόφωνους.
Το Ανκαβάν είναι πιο απομονωμένο και οι περισσότεροι κάτοικοι, ειδικά οι γυναίκες, εργάζονταν στο κρατικό αγρόκτημα που υπήρχε εκεί τα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης. Πολλοί άντρες και από τα δυο χωριά ήταν οικοδόμοι και ταξίδευαν για αρκετά μεγάλα διαστήματα σε άλλες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης εκτελώντας δημόσια έργα. Κάποιοι από τους νεότερους και μεσήλικες ομιλητές που συμμετείχαν στην έρευνα, άντρες και γυναίκες, είχαν σπουδάσει σε πανεπιστήμια της Ρωσίας και της Ουκρανίας. Ωστόσο όλες αυτές οι μετακινήσεις ήταν προσωρινές και τα συγκεκριμένα άτομα διατηρούσαν επαφές με το χωριό τους, όπου στη συνέχεια επέστρεφαν.
Όλοι οι ομιλητές που συμμετείχαν στην έρευνα έχουν τελειώσει ρωσόφωνο δημοτικό σχολείο, είναι εγγράμματοι και έχουν άριστη γνώση της ρωσικής γλώσσας, καθώς και της αρμενικής. Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία ξέρουν και την τοπική τουρκική διάλεκτο. Και τα δυο χωριά μέχρι πρόσφατα διέθεταν δημοτικά σχολεία (6 τάξεις), στα οποία τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα (μέχρι το 1938) διδασκόταν η ελληνική γλώσσα (κοινή δημοτική). Δυο από τους μεγαλύτερους σε ηλικία ομιλητές (γεννημένοι τη δεκαετία του 20) είχαν κάποιες γνώσεις της ΚΝΕ από το σχολείο. Υπήρχε και κάποια γραπτή παράδοση στο ιδίωμα, τουλάχιστον στο Ανκαβάν, όπου οι κάτοικοι μετέφραζαν τουρκικά θεατρικά έργα στην ποντιακή. Πιθανόν να χρησιμοποιούσαν το κυριλλικό αλφάβητο. Οι περισσότεροι από τους ομιλητές, εκτός από τους πιο μεγάλους που πρόλαβαν το ελληνικό σχολείο, δεν είχαν καθόλου γνώσεις της γραπτής ελληνικής όταν ήρθαν στην Ελλάδα.
Ενώ οι ελληνικές κοινότητες των δυο χωριών προτιμούσαν την ενδογαμία (αυτός ήταν ένας λόγος επαφών μεταξύ των ελληνικών χωριών), γίνονταν και μεικτοί γάμοι με άτομα άλλων εθνικοτήτων, ειδικά στο Ματάν. Τρεις από τους ομιλητές από το Ματάν είχαν μητέρες Γεωργιανές, αλλά δεν μιλούσαν γεωργιανά στο σπίτι και δεν έχουν καλή γνώση αυτής της γλώσσας. Μια ομιλήτρια από το Ματάν έχει μητέρα Αρμένισσα και μεγάλωσε μιλώντας την ελληνική διάλεκτο με τον πατέρα και τη γιαγιά και αρμένικα με τη μητέρα. Ένας από τους ομιλητές από το Ανκαβάν είχε πατέρα Αρμένιο αλλά μεγάλωσε με την οικογένεια της μητέρας του, που ήταν Ελληνίδα. Ωστόσο οι γλώσσες που άσκησαν τη μεγαλύτερη επίδραση στα ιδιώματα των χωριών, τουλάχιστον στο λεξιλογικό επίπεδο, είναι η τουρκική και η ρωσική. Η τουρκική επίδραση ενδέχεται να χωρίζεται σε δυο φάσεις, μια παλιότερη από τα τουρκικά ιδιώματα του Πόντου, και μια πιο πρόσφατη από τις διαλέκτους που μιλιούνται στην Αρμενία (αζερική). Η ρωσική επίδραση στα ιδιώματα που μιλιούνταν στον Πόντο ήταν πολύ μικρή. Στα ιδιώματα που εξετάζονται εδώ ενδέχεται να είναι σχετικά πρόσφατο φαινόμενο που ξεκίνησε με τη μετανάστευση από τον Πόντο στις χώρες του Καύκασου. Πρόκειται κυρίως για δανεισμό λεξιλογικών στοιχείων που αφορούν έννοιες και αντικείμενα του σύγχρονου πολιτισμού. Στα επίπεδα της φωνολογίας, της μορφολογίας και της σύνταξης, η ρωσική επίδραση φαίνεται ουσιαστικά ανύπαρκτη.
Τα χωριά ιδρύθηκαν από Πόντιους μεταλλωρύχους, οι πρώτοι από τους οποίους εγκαταστάθηκαν στην περιοχή το 18ου αιώνα. Στο Ανκαβάν υπάρχει προφορική παράδοση ότι το χωριό ιδρύθηκε από το Καρς, αλλά ότι υπήρχαν και μετανάστες από άλλες περιοχές του Πόντου π.χ. της Κερασούντας, καθώς και από την Κωνσταντινούπολη. Ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι οι περισσότεροι Πόντιοι που εγκαταστάθηκαν στην Αρμενία προέρχονταν από τον ανατολικό Πόντο, ειδικά από την περιοχή της Αργυρούπολης (Χαλδία), καθώς και ένας σημαντικός αριθμός από τη Σάντα. Κύριος σκοπός της εργασίας αυτής είναι η σύγκριση των ιδιωμάτων του Ματάν και του Ανκαβάν με τις διάφορες υποδιαλέκτους του Πόντου, και η εξακρίβωση, όσο είναι δυνατόν, της γεωγραφικής κατανομής μέσα στον χώρο του Πόντου ορισμένων στοιχείων που χαρακτηρίζουν τις ποντιακές διαλέκτους της Αρμενίας, για να δούμε αν και κατά πόσον επιβεβαιώνονται τα υπάρχοντα ιστορικά στοιχεία που αφορούν την προέλευση των ομιλητών.
Υπάρχουν ορισμένα προβλήματα που σχετίζονται με αυτή τη διαδικασία. Ένα είναι το γεγονός ότι ορισμένες υποδιάλεκτοι δεν μιλιούνται πλέον και έτσι ο ερευνητής είναι αναγκασμένος να βασιστεί αποκλειστικά σε γραπτά κείμενα, η αξιοπιστία των οποίων είναι μερικές φορές αμφίβολη, ειδικά όσον αφορά τα φωνητικά τους χαρακτηριστικά (γι’ αυτόν τον λόγο τα χαρακτηριστικά που θα εξεταστούν στην παρούσα εργασία είναι κυρίως μορφολογικά και όχι φωνητικά). Τα διαθέσιμα δεδομένα είναι περιορισμένα στους τύπους που τυχαίνουν να εμφανιστούν στα συγκεκριμένα κείμενα και δεν μπορούν να επιβεβαιωθούν ή να συμπληρωθούν παρά μόνο από άλλα κείμενα, εφόσον υπάρχουν. Για ορισμένες περιοχές τα στοιχεία είναι πολύ περιορισμένα ή εντελώς ανύπαρκτα[1].
Επίσης, τα περισσότερα κείμενα στη διάθεσή μας έχουν συνταχτεί μετά την εγκατάσταση των ομιλητών στον ελλαδικό χώρο. Αυτό συνεπάγεται τόσο το ενδεχόμενο επίδρασης της Κοινής Νεοελληνικής και άλλων ντόπιων διαλέκτων, όσο (και πιο δύσκολα να εντοπιστεί) την επίδραση άλλων ποντιακών υποδιαλέκτων σε περιπτώσεις όπου Πόντιοι από διαφορετικές περιοχές εγκαταστάθηκαν στα ίδια χωριά, παντρεύονταν αναμεταξύ τους και είχαν άλλες κοινωνικές επαφές, με πιθανό αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός είδους ποντιακής «κοινής» με στοιχεία ανάμεικτης γεωγραφικής προέλευσης. Αυτός είναι ένας πιθανός λόγος για την πολυτυπία που χαρακτηρίζει αρκετά από τα κείμενα στην διάθεσή μας.
Άλλος λόγος ενδέχεται να είναι οι μετακινήσεις πληθυσμών μέσα στον χώρο του Πόντου, για τις οποίες τα ιστορικά στοιχεία είναι πολλές φορές ανεπαρκή, αλλά που αναφέρονται κατά καιρούς μέσα στα ίδια τα κείμενα (π.χ. μια ομιλήτρια από τη Φάτσα αναφέρει ότι ο πατέρας της καταγόταν από την Αργυρούπολη). Η ύπαρξη ιδιωμάτων με ανατολικά χαρακτηριστικά (βλ. παρακάτω) στα περίχωρα της Αμισού πιθανόν να οφείλεται σε παρόμοιες μετακινήσεις. Συνεπώς, η γεωγραφική κατανομή πολλών από τα χαρακτηριστικά που θα εξεταστούν παρουσιάζει μια έλλειψη συνοχής. Για να επιτευχθεί μια πιο ουσιαστική κατηγοριοποίηση των υποδιαλέκτων του Πόντου χρειάζονται περαιτέρω έρευνες τόσο στον γλωσσολογικό όσο στον ιστορικό τομέα.

Διαβάστε την εργασία της διαλέκτου στο παρακάτω σύνδεσμο: ideografhmata.gr