Στον παρακάτω σύνδεσμο, μπορείτε να δείτε σε PDF μορφή.
Επέτειος: 80 χρόνια από τη Γενοκτονία.
Πηγή: Καθημερινή
Η Αρμενική κοινότητα
Στην Κύπρο υπάρχει από πολλά χρόνια η κοινότητα των Αρμενίων, που σήμερα αναγνωρίζονται ως ισότιμοι πολίτες με θρησκευτική ιδιαιτερότητα, ενώ τους παρέχεται μια κοινοβουλευτική έδρα για το θρησκευτικό τους εκπρόσωπο. Οι αρμονικές τους σχέσεις με τους Ελληνοκύπριους και η εργατικότητά τους έχουν κάνει να καταξιωθούν σε διάφορα επαγγέλματα, ενώ σήμερα, αν και η δεύτερη μεγαλύτερη σε αριθμό θρησκευτική κοινότητα, είναι τόσο πολύ οργανωμένη, αφού υπό την κοινότητα βρίσκονται - εκτός από τις Εκκλησίες - και σχολεία. Ποια είναι, όμως, η ιστορία τους στο νησί μας;
Η πρώτη εγκατάσταση Αρμενίων στην Κύπρο έγινε το 578 μ.Χ, προς το τέλος της βασιλείας του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουστινιανού Β· ο αρμενικής καταγωγής βυζαντινός Στρατηγός Μαυρίκιος ο Καππαδόκης (αργότερα αυτοκράτορας) κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του εναντίον του Χοσρόη συνέλαβε στην Αρζανίνη της Μεγάλη Αρμενίας 10.090 αιχμάλωτους, από τους οποίους οι μισοί περίπου (5.350) μεταφέρθηκαν στην Κύπρο. Οι Αρμένιοι αυτοί στρατολογούνταν ως αποφασιστικοί πολεμιστές, ικανοί καλλιεργητές ή εξυπηρετικοί υπηρέτες, ενώ σε πολλές πηγές φέρεται ο Ιουστινιανό να χρησιμοποίησε τους Αρμένιους στρατιώτες σε πολλές επιχειρήσεις. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο υπήρχαν Αρμένιοι ακτοφύλακες στο νησί, καθώς και φρουροί ορεινών περιοχών, που έφευγαν από τη Λεμεσό στα βουνά.
Γύρω στα 956, όταν ο πατρίκιος Νικήτας Χαλκούτζης επανέκτησε την Κύπρο - που είχε γίνει άντρο των Αράβων και λεία των επιδρομών τους - θα πρέπει να έγινε εισαγωγή μεικτών στοιχείων, ανάμεσά τους και Αρμενίων, από τη γειτονική Κρήτη, στην οποία ο Νικηφόρος Φωκάς το 911-912 είχε εγκαταστήσει και Αρμενικά στοιχεία, για προστασία του νησιού. Τους αρμενικούς αυτούς οικισμούς, που δημιουργήθηκαν την εποχή αυτή, αναφέρει ο Στέφανος Λουζινιανός το 16ο αιώνα (Αρμενοχώρι, Κορνόκηπος, Πατρίκι, Πλατάνι, Σπαθαρικό κτλ). Το Πλατάνι ή Πλατάνιον - από πόλη κοντά στη Σελεύκεια και απέναντι από την Κύπρο - θα πρέπει να βρισκόταν, κατά τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο, κοντά στο Λευκόνοικο, ενώ την εποχή αυτοί τα αρμενικά αποσπάσματα κυβερνούσαν Αρμένιοι, όπως οι πατρίκιοι Μιχαήλ ο Ουρανός, Κρινίτης του Μούσερε, όπως και οι πρωτοσπαθάριοι Λέοντας ο Συμβατίκης και Θεόδωρος ο Παγκράτης. Το Αρμενοχώρι βρίσκεται ανατολικά της Λεμεσού.
Κατά τα τέλη του 11ου αιώνα, η Αρμενική κοινότητα ήταν καλά οργανωμένη και είχε δύο Επισκόπους, ένα στη Λευκωσία και ένα στη Λεμεσό. Γύρω στα 1136-1138, έγινε η επόμενη μετεγκατάσταση Αρμενίων στο νησί, από τον Ιωάννη Β Κομνηνό, που είχε εκστρατεύσει κατά της Μικρής Αρμενίας, με εντολή του οποίου όλος ο αρμενικός πληθυσμός της πόλης Tell Hamdun (Νότια Κιλικία) μεταφέρθηκε στο νησί μας. Οι ακριβείς λόγοι για τη μετακίνηση αυτή, καθώς και ο αριθμός τους παραμένουν άγνωστοι. Είναι, όμως, σχεδόν σίγουρο ότι οι Αρμένιοι σχετίζονταν με το στρατιωτικό επάγγελμα, μιας και ο βυζαντινός Στρατός τους χρησιμοποιούσε εκτεταμένα (τοξότες, ιππείς, ανιχνευτές), γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τις αναφορές ότι στα στρατεύματα του Ισαάκιου Κομνηνού που αντιμετώπισαν τα στρατεύματα του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου το 1191 υπήρχε μεγάλος αριθμός Αρμενίων.
Ο ίδιος ο Ισαάκιος ήταν νυμφευμένος με την κόρη του Thoros της Αρμενίας, γεγονός που υποδηλώνει ότι ο βυζαντινός τοποτηρητής είχε φιλικές σχέσεις με τη χώρα, επομένως και δεχόταν στρατιωτική βοήθεια από την Αρμενία. Πολλοί μελετητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι, αν οι Λουζινιανοί δεν αγόραζαν το νησί, θα το αγόραζαν οι Αρμένιοι, μιας και είχαν αρκετά φιλικές σχέσεις, τόσο με το λαό όσο και με την αριστοκρατία. Αναφορές υπάρχουν ότι μετά την αποχώρηση του Ριχάρδου Ελληνοκύπριοι, Αρμένιοι και Ελληνοκύπριοι επαναστάτησαν για να επανεγκαθιδρύσουν τη βυζαντινή μοναρχία στο νησί. Ο Στέφανος Λουζινιανός το 16ο αιώνα αναφέρει: «Τον Ιούνιο αποθνήσκει στην ’κρα ο Richardus de Camvilla, που του εμπιστεύθηκε τη φρούρηση της νήσου, μαζί με το Robertus de Turneham, αφού εγκατέλειψε τη νήσο. Έλληνες και Αρμένιοι επαναστατούν αναδεικνύοντας ως ηγεμόνα κάποιο μοναχό συγγενή του Ισαάκιου. Ο Robertus de Turneham καταστέλλει την επανάσταση, συλλαμβάνοντας και απαγχονίζοντας τον αρχηγό».
Βλέποντας πως δεν υπήρχε διαφυγή, οι Αρμένιοι κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν την εύνοια του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου, όπως και των Λουζινιανών, εξασφαλίζοντας μεγάλα κτήματα γης σε διάφορες περιοχές του νησιού, ενώ πολλοί απ' αυτούς αναρριχήθηκαν σε ψηλές θέσεις του παλατιού και του μισθοφορικού Στρατού. Ο Γουίδων ο Λουζινιανός, όταν έγινε κύριος της Κύπρου το 1192, κάλεσε όσους επιθυμούσαν - ανάμεσά τους και Αρμένιους - να εγκατασταθούν στο νησί, με αντάλλαγμα γη και προστασία. Λόγω αυτής της ανέλιξης της κοινότητας, η Αρμενική ήταν μια από τις πέντε γλώσσες που μιλιόταν στο νησί (Ελληνική, Λατινική, Γαλλική, Αραβική και Αρμενική) κατά την Ενετοκρατία, εποχή κατά την οποία οι Αρμένιοι διέθεταν τεράστιες αποθήκες στην Αμμόχωστο, τη Λεμεσό και τη Λάρνακα, ενώ έλεγχαν μεγάλο μέρος του εμπορίου, έχοντας καταστήματα στη Λεμεσό, Πάφο και Αμμόχωστο. Το 1335, όταν οι Αιγύπτιοι κατέλυσαν το Αρμενοκιλικικό κράτος, πολλοί Αρμένιοι ήρθαν στο νησί για να εγκατασταθούν, με αποτέλεσμα στις αρχές του 15ου αιώνα να φθάνουν τις 30.000, σε σύνολο 180.000 κατοίκων.
Κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, η Λευκωσία είχε αξιοπρόσεκτο αρμενικό τομέα, που εκτεινόταν από την Πύλη Πάφου μέχρι την πλατεία του Κονακιού, περιοχή που έφερε το όνομα Αρμενία ή Αρμενογειτονιά, ενώ στην οδό Βικτώριας βρισκόταν η Αρμενική Εκκλησία της Παναγίας (πρώην λατινική), το οποίο παλαιότερα ήταν Μοναστήρι Καλογριών που, εξαιτίας των διακοινοτικών ταραχών, παραμένει απρόσιτη, όπως και η αρμενική εκκλησία της Αμμοχώστου· στη μεσαιωνική Λευκωσία υπήρχαν άλλες δύο εκκλησίες, του Σουρπ Κεβόρκ (Αγίου Γεωργίου) - που κατεδαφίστηκε από τους Ενετούς το 1567 - και των Σουρπ Μπογός και Μπεντρός (Αγίων Πέτρου και Παύλου), οι οποίες όμως σήμερα δεν σώζονται. Στην Αμμόχωστο του Μεσαίωνα υπήρχαν τρεις αρμενικές εκκλησίες, του Σουρπ Σαρκίς (Αγίου Σέργιου), της Σουρπ Μπάρμπαρα (Αγίας Βαρβάρας) και της Παρθένου Μαρίας. Και στις δύο πόλεις υπήρχαν Επίσκοποι, όμως αυτός της Αμμοχώστου καταργήθηκε σύντομα, κυρίως λόγω της ελάττωσης των Αρμενίων κατοίκων της πόλης.
Οι Τούρκοι είχαν υποχρεώσει Αρμένιους από την Αρμενία να πάρουν μέρος στην κατάληψη της Κύπρου το 1570-1571, οι οποίοι πήραν ως αντάλλαγμα την Αρμενική εκκλησία της Παρθένου Μαρίας στη Λευκωσία, που προηγουμένως ήταν λατινική. Η κοινότητά τους, τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, είχε φτάσει τις 40.000. Κατά την υπόλοιπη, όμως, περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι Αρμένιοι είχαν μειωθεί σημαντικά, καθώς πολλοί μετανάστευσαν για να αποφύγουν τις αντίξοες συνθήκες που δημιουργήθηκαν, ενώ άλλοι έγιναν κρυπτοχριστιανοί. Ο Pococke είχε επισκεφθεί την Κύπρο πριν το 1738 και περιγράφει τους Αρμένιους της Λευκωσίας ως ολιγάριθμους και πολύ φτωχούς, μας πληροφορεί όμως ότι είχαν μια αρχαία εκκλησία, Αρχιεπίσκοπο και Μοναστήρι στην Ύπαιθρο. Το Μοναστήρι αυτό είναι το Αρμενομονάστηρο στη Χαλεύκα, βόρεια της Κυθρέας.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Ταλάατ Εφέντη (κυβερνήτη της Κύπρου το 1841), από συνολικό πληθυσμό 108-100 χιλιάδων, οι Αρμένιοι αποτελούσαν μόνο 150-160 άτομα. Ο Νίβεν Κερρ, το 1844, ανεβάζει τον αριθμό τους σε 200, σε σύνολο 101130 κατοίκους. Το 1891, η Αγγλική απογραφή πληθυσμού δείχνει 269 Αρμένιους, ενώ το 1881 υπήρχαν μόνο 174. Ο αριθμός, όμως, των Αρμενίων, στην ουσία οι περισσότεροι Αρμένιοι σήμερα, αυξήθηκε μετά τις τρομερές σφαγές τους από τους Τούρκους, μεταξύ 1896 και 1921, όταν έφυγαν μαζικά για να διασωθούν. Μεταξύ 1914 και 1922, ο αριθμός τους ανέβηκε στις 8.000, ενώ την εποχή εκείνη ιδρύθηκε αρμενικό ορφανοτροφείο στη Λευκωσία, για περισυλλογή και περίθαλψη ορφανών παιδιών που κατάφεραν να σωθούν από τους απάνθρωπους διωγμούς. Το 1921 αριθμούσαν μόλις 1197 άτομα. Όμως, μετά το 1925 - όταν η Αρμενία έγινε πλέον Σοβιετικό έδαφος - πολλοί Αρμένιοι πρόσφυγες επανήλθαν στο κομμάτι της πατρίδας τους που παρέμεινε, ενώ άλλοι μετανάστεψαν σε χώρες της Δύσης.
Το 1960, ζούσαν στην Κύπρο 3.628 Αρμένιοι, ενώ το 1985 ζούσαν 2.250, με την πλειοψηφία τους να ζει στη Λευκωσία. Η κοινότητα σήμερα ζει και εργάζεται πλάι στους Ελληνοκύπριους, διατηρώντας παρόμοιες σχέσεις μ' αυτούς όσον αφορά τους Τουρκοκύπριους. Πολλοί Αρμένιοι της Κύπρου έγιναν πρόσφυγες το 1974. Οι Αρμένιοι εκπροσωπούνται στο κυπριακό Κοινοβούλιο με ένα εκπρόσωπο (από το 1965), ο οποίος εκλέγεται αποκλειστικά από Αρμένιους ψηφοφόρους, δεν έχει όμως το δικαίωμα ψήφου, μιας και η θέση του δεν είναι συνταγματικά κατοχυρωμένη, αλλά εκφράζει την άποψή του για θέματα που αφορούν την ομάδα του, που αναγνωρίστηκε από το άρθρο 2, παράγραφος 3 του Συντάγματος και μετά την ψήφιση περί Θρησκευτικών Ομάδων (Εκπροσώπησης) Νόμο. Από το 1970 ο εκπρόσωπος εκλέγεται, συμμετέχοντας στην ολομέλεια της Βουλής και απολαμβάνοντας τα ίδια δικαιώματα (ανεύθυνο, ασυλία, ατέλεια, αποζημίωση) με τα υπόλοιπα μέλη της Βουλής. Με τις εκλογές του 2001, ψηφίστηκε ο Πέτρος Καλαϊτζιάν.
Αρμενικά Δημοτικά λειτουργούν στη Λευκωσία, Λεμεσό και Λάρνακα, φέροντας το όνομα Nareg, από τον Grigor Naregatzi, διανοούμενο ιερέα και μεγαλύτερο ποιητή της Αρμενίας, που έζησε το 10ο αιώνα, ενώ στη Λευκωσία υπάρχει η Σχολή Melkonian Μέσης Εκπαίδευσης· όλα αυτά τα σχολεία διοικούνται από Αρμενική Σχολική Επιτροπή, που διορίζεται από τον Αρμένιο Βουλευτή και εγκρίνεται από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, αλλά επιτηρούνται και επιχορηγούνται και από τη Γενική Αρμενική Ένωση Αγαθοεργίας, που εδρεύει στη Νέα Υόρκη.
Το πρώτο Αρμενικό Σχολείο κτίστηκε το 1887 στη Λευκωσία, με δωρεές Αρμενικών κοινοτήτων στην Αίγυπτο, τη Γαλλία και την Αγγλία. Το 1921 και το 1938, με τη συνεισφορά των οικογενειών Melikian και Ouzounian, κτίστηκαν δύο νέα κτίρια· το σχολείο συνέχισε να λειτουργεί με το όνομα Melikian-Ouzounian μέχρι το 1963, όταν καταλήφθηκε από τους Τούρκους κατά τις δικοινοτικές ταραχές. Με τη βοήθεια της Κυπριακής Κυβέρνησης, κτίστηκε Δημοτικό Σχολείο στα κτίρια του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν, που λειτουργούσε μέχρι το 1972. Τον ίδιο χρόνο, μετά από γενναιόδωρη προσφορά της Κυβέρνησης, κτίστηκε Αρμενικό Δημοτικό Σχολείο στην οδό Αρμενίας, το γνωστό μας Ναρεκ. Το Μελκονιάν είναι το μεγαλύτερο οικοτροφείο Αρμενίων στη Διασπορά. Κτίστηκε από δύο αδελφούς, τον Grigor και Garabet Μελκονιάν, μεταξύ 1924-1926. Αρχικά αποτελούσε ορφανοτροφείο των Αρμενίων που επέζησαν τη γενοκτονία των Αρμενίων το 1915, ενώ σταδιακά μετατράπηκε σε σχολείο μέσης παιδείας, έχοντας 16 κτίρια, γήπεδα και μικρό πάρκο. Περισσότεροι από 1500 Αρμένιους έχουν αποφοιτήσει απ' αυτό, ενώ οι μαθητές του προέρχονται από τη Μέση Ανατολή, τη Νότια και Βόρεια Αμερική.
Οι Αρμένιοι είναι Χριστιανοί Γρηγοριανοί Ορθόδοξοι, που έχουν δικές τους Εκκλησίες στη Λευκωσία, Λεμεσό, Αμμόχωστο και Λάρνακα. Όπως προαναφέραμε, μερικές εκκλησίες στη Λευκωσία, όλες οι εκκλησίες της Αμμοχώστου και το αρμενικό Μοναστήρι τους Σουρπ Μακάρ (Αγίου Μακαρίου), το γνωστό Αρμενομονάστηρο, στη Χαλεύκα, 29 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Λευκωσίας, παραμένουν υπό τουρκική κατοχή από το 1974. Επί εποχής του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου ΙΙΙ, ανεγέρθηκε στην οδό Αρμενίας, δίπλα από το Αρμενικό Δημοτικό Nareg, αρμενική εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία. Η αρμενική Εκκλησία της Κύπρου υπάγεται στον τοπικό Επίσκοπο, οποίος εδρεύει στη Λευκωσία και βρίσκεται στη διοικητική υπαγωγή του Καθολικού και Μεγάλου Οίκου της Κιλικίας, που εδρεύει στο Λίβανο. Η λειτουργία γίνεται στην κλασσική Αρμενική γλώσσα και ο σημερινός Μητροπολίτης είναι ο Λιβάνιος, Βαρουζιάν Χερκεριάν.
Η Αρμενική κοινότητα στη Λευκωσία έχασε την Εκκλησία και Μητρόπολή της από τους Τούρκους, το 1963. Τελικά, το 1981 με τη βοήθεια της Κυβέρνησης, του Παγκόσμιου Συμβούλιου Εκκλησιών, μερικών Ανατολικών Εκκλησιών και προσωπικών προσφορών, κτίστηκε νέα εκκλησία προς τον Σουρπ Αστβατσασίν, κοντά στο σχολείο, ενώ αργότερα κτίστηκε η νέα Μητρόπολη. Στη Λάρνακα το πρώτο σχολείο κτίστηκε το 1909, παράλληλα με την Αρμενική Εκκλησία του Σουρπ Στεφάν· με την πάροδο του χρόνου (προσφορές από Αρμενικές κοινότητες της Αιγύπτου, Η.Π.Α κτλ) κτίστηκε νέο σχολείο το 1923, που επεκτάθηκε με την εισφορά του Garabet Melkonian. Το 1995 με τη βοήθεια της κυβέρνησης της Κύπρου, κτίστηκε ένα εντελώς καινούργιο Ναρεκ (Δημοτικό Σχολείο)
Στη Λεμεσό η Εκκλησία του Σουρπ Κεβόρκ κτίστηκε το 1939 αλλά, λόγω του περιορισμένου αριθμού των πιστών, η λειτουργία γίνεται κάθε 15νθήμερο από τον ιερέα της Λάρνακας. Το Σχολείο κτίστηκε το 1951, στον περίβολο του Σουρπ Κεβόρκ· αν και έχουν γίνει διάφορες ανακαινίσεις στο σχολείο, γίνονται σχέδια για το κτίσιμο νέου σχολείου. Οι περισσότεροι Αρμένιοι σήμερα είναι επιτυχημένοι έμποροι και επιχειρηματίες, ενώ μικρός αριθμός Αρμένιων είναι κρατικοί και ημικρατικοί υπάλληλοι, όπως επίσης και διαφόρων απασχολήσεων ιδιώτες (εστιάτορες, μουσικοί, ζωγράφοι, φωτογράφοι κτλ). Σήμερα, οι Αρμένιοι της Κύπρου αριθμούν γύρω στις 2.500 άτομα.
Γράφει ο Χραντ Ντινκ
Στην αρχή με ανησυχούσε η έρευνα που είχε ξεκινήσει σε βάρος μου ο εισαγγελέας του Σισλί, με την προσχηματική κατηγορία της προσβολής του τουρκισμού. Μα δεν ήταν η πρώτη φορά. Μια παρόμοια υπόθεση εκκρεμούσε και στην Ούρφα. Αρχικά μου απαγγέλθηκαν κατηγορίες προ τριετίας, με αφορμή μια δήλωση που είχα κάνει στη διάρκεια μιας συνέντευξης στην Ούρφα, όπου δήλωσα «δεν είμαι Τούρκος, αλλά Αρμένιος, πολίτης της Τουρκίας». Οπότε τσουπ, ξεφύτρωσε από το πουθενά η κατηγορία περί «προσβολής της τουρκικής ταυτότητας». Εγώ δεν είχα ιδέα για τη δίκη, κι επ' ουδενί με ενδιέφερε η όλη ιστορία. Μερικοί φίλοι δικηγόροι από την Ούρφα ασχολήθηκαν με την υπόθεση στην απουσία μου.
Και το ίδιο εντελώς αδιάφορος ήμουν όταν κλήθηκα να καταθέσω στον εισαγγελέα του Σισλί. Σε τελευταία ανάλυση είχα πίστη στα γραπτά μου και στις αγαθές μου προθέσεις. Αν ο εισαγγελέας είχε εκτιμήσει τη σειρά των άρθρων μου στο σύνολό τους, χωρίς να απομονώσει μια και μοναδική πρόταση, που ούτε έδενε με τα γραπτά μου, ούτε σχέση είχε με αυτά, τότε εύκολα θα καταλάβαινε πως καμιά πρόθεση δεν είχα να «προσβάλω την τουρκική ταυτότητα».
Ήμουν πεπεισμένος πως, μετά το πέρας των ανακρίσεων, δεν θα μου απαγγελλόταν η παραμικρή κατηγορία. Τόσο σίγουρος ένιωθα για τον εαυτό μου. Ωστόσο, προς μεγάλη μου έκπληξη, η υπόθεση κατέληξε στο δικαστήριο.
Αλλά και τότε ακόμη δεν έχασα την αισιοδοξία μου. Έτσι έφθασα στο σημείο να δηλώσω στον συνήγορο της πολιτικής αγωγής «πώς δεν θα έπρεπε να αγωνιά τόσο για την έκβαση και ότι εν πάση περιπτώσει αν καταδικαζόμουν, θα εγκατέλειπα τη χώρα». Ναι, τόσο σίγουρος αισθανόμουν, πως ούτε στις προθέσεις μου ήταν ούτε στους στόχους μου «να προσβάλω την τουρκική ταυτότητα». Και όποιος είχε διαβάσει όλη τη σειρά των άρθρων μου θα το καταλάβαινε.
Μάλιστα η επιτροπή του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης που είχε συσταθεί ειδικά για να εξετάσει την υπόθεση, διατύπωνε αυτό ακριβώς το συμπέρασμα στο πόρισμα που κατέθεσε στο δικαστήριο.
Δεν είχα, λοιπόν λόγους να ανησυχώ, δεδομένου ότι είτε στη τρέχουσα είτε σε κάποια άλλη φάση της εκδίκασης της υπόθεσης η αλήθεια θα έβρισκε τον δρόμο της. Όμως η υπόθεση δεν παρεγράφη. Ο εισαγγελέας ήθελε σώνει και καλά την καταδίκη μου, παρά το θετικό πόρισμα της επιτροπής των εμπειρογνωμόνων. Και τότε ο δικαστής με καταδίκασε σε έξι μήνες φυλάκιση. Όταν άκουσα την ετυμηγορία, ένιωσα να με πνίγει η ίδια η ελπίδα που με κράτησε ορθό όλους εκείνους τους μήνες της δίκης. Είχα μείνει εμβρόντητος! Ένιωθα πληγωμένος και η επιθυμία μου να επαναστατήσω ενάντια σ' αυτήν την εξέλιξη φούντωσε μέσα μου. «Περίμενε πρώτα να βγει η απόφαση, κι ύστερα θα έχεις όλο τον χρόνο να μετανιώσεις για όλα όσα έχεις γράψει κι έχεις πει», έλεγα στον εαυτό μου, σε μια προσπάθεια να αντλήσω κουράγιο και καρτερία.
Η ακροαματική διαδικασία καλυπτόταν τηλεοπτικά και στα έντυπα μέσα έβλεπαν το φως άρθρα που ισχυρίζονταν πως είχα πει ότι «στο τούρκικο αίμα ρέει δηλητήριο». Και κάθε φορά η φήμη μου, του «εχθρού των Τούρκων», έπαιρνε όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις. Στους διαδρόμους των δικαστηρίων γινόμουν στόχος φασιστών που με περιέλουζαν με ρατσιστικές ύβρεις, ταπεινώνοντάς με τα όσα έγραφαν τα πλακάτ που κρατούσαν. Δεχόμουν απειλητικά e-mail, χώρια τα τηλέφωνα και τους σωρούς τα γράμματα - μια κατάσταση που όλο και χειροτέρευε. Κι όλα αυτά τα υπέμενα καρτερικά, προσβλέποντας σε μια αθωωτική απόφαση. Η ετυμηγορία θα διαβαζόταν μεγαλοφώνως, η αλήθεια θα έλαμπε, κι όλοι αυτοί οι άνθρωποι θα ένιωθαν ντροπιασμένοι.
Μοναδικό μου όπλο η ειλικρίνειά μου.
Όμως σαν βγήκε η απόφαση, χάθηκαν κι οι ελπίδες μου. Από την έκδοσή της και μετά βρέθηκα να βιώνω μια κατάσταση από τις χειρότερες που μπορεί να ζήσει άνθρωπος. Ο δικαστής εξέδωσε την απόφασή του «στο όνομα του τουρκικού λαού», νομιμοποιώντας έτσι τον ισχυρισμό «πως είχα προσβάλει την τουρκική ταυτότητα».
Όλα θα μπορούσα να τα αντέξω, εκτός απ' αυτήν τη ρετσινιά. Το να προσβάλεις ανθρώπους με τους οποίους ζεις μαζί στη βάση των όποιων θρησκευτικών ή φυλετικών διαφορών είναι σκέτος ρατσισμός, και ο ρατσισμός (για μένα) είναι κάτι το φοβερό και ανεπίτρεπτο. Υπό την επίδραση μιας τέτοιας ψυχολογίας, είπα στους εκπροσώπους των ΜΜΕ που με περίμεναν στην έξοδο του δικαστηρίου να έχουν τον νου τους να δουν «αν θα εγκαταλείψω τη χώρα», κάνοντας την πιο κάτω δήλωση:
«Θα συμβουλευτώ τους δικηγόρους μου, θα προσφύγω στον Άρειο Πάγο, στην ανάγκη και στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, κι αν δεν αθωωθώ τελικά, τότε θα εγκαταλείψω τη χώρα. Γιατί, έτσι όπως τα βλέπω εγώ τα πράγματα, κάποιος που καταδικάζεται στη βάση μιας τέτοιας κατηγορίας, τότε σίγουρα δεν δικαιούται να ζει ανάμεσα στους ανθρώπους τους οποίους προσέβαλε». Κι όλα αυτά τα είπα υπό το κράτος της έντονης συναισθηματικής φόρτισης, ως συνήθως. Η αλήθεια και η ειλικρίνειά μου ήταν τα μοναδικά μου όπλα.
Ένα κακόγουστο αστείο
Έλα όμως που αυτή μου η δήλωση όπλισε όλους εκείνους, που είχαν βαλθεί με τρόπο τόσο σκαιό και ανελέητο να με σπρώξουν στο περιθώριο και να με καταστήσουν εύκολο στόχο, με ένα ακόμη πρόσχημα που θα τους διευκόλυνε στην επίτευξη του τελικού στόχου τους. Και με μήνυσαν ξανά, ισχυριζόμενοι αυτήν τη φορά πως επιχειρούσα να επηρεάσω την ετυμηγορία του δικαστηρίου. Τούτη η εκδοχή δημοσιοποιήθηκε από όλα τα ΜΜΕ, ωστόσο μονάχα τα όσα δημοσιεύτηκαν στο εβδομαδιαίο Agos τράβηξαν την προσοχή τους. Έτσι τόσο οι υπεύθυνοι του Agos, όσο κι εγώ ο ίδιος βρεθήκαμε αντιμέτωποι με την κατηγορία του επηρεασμού του σώματος των ενόρκων.
Μα εγώ είμαι ο κατηγορούμενος. Ποιος άλλος «θα επιχειρούσε να επηρεάσει την ετυμηγορία των ενόρκων», ει μη μόνον κάποιος ήδη υπό κατηγορία;
Προσέξτε όμως το αστείο του πράγματος: κατηγορούμενος, ο οποίος υπερασπίζεται εαυτόν ακριβώς επειδή τελεί υπό κατηγορία, βρίσκεται να κατηγορείται εκ νέου πως δήθεν επιχειρεί να «επηρεάσει την ετυμηγορία του δικαστηρίου» στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας υπεράσπισης του εαυτού του.
«Εις το όνομα του τουρκικού κράτους»
Δεν θα σας κρύψω πως η πίστη μου στο «σύστημα απόδοσης δικαιοσύνης» όσο και στην έννοια του «Νόμου» κλονίστηκαν σε μεγάλο βαθμό. Η «δικαιοσύνη» δεν υπερασπιζόταν τα δίκια των πολιτών, αλλά εκείνα του κράτους.
Συγκεκριμένα ήμουν πεπεισμένος ότι, αν και κατά δήλωση του προέδρου, η απόφαση είχε ληφθεί στο όνομα του λαού, στην ουσία είχε ληφθεί στο όνομα του κράτους. Οι δικηγόροι μου θα προσέφευγαν βέβαια στον Άρειο Πάγο, ωστόσο ποιος θα μπορούσε να εγγυηθεί πως οι άνθρωποι του «βαθέος κράτους» δεν θα αποδεικνύονταν το ίδιο αποτελεσματικοί και αποφασισμένοι, όπως είχαν αποδειχτεί και στις προηγούμενες περιπτώσεις; Κι ήταν άραγε όλες οι αποφάσεις του Αρείου Πάγου δίκαιες;
Μήπως δεν ήταν αυτός ο ίδιος Άρειος Πάγος που είχε επικυρώσει τις άδικες δικαστικές αποφάσεις για την κατάσχεση των περιουσιακών στοιχείων των Μειονοτικών Ιδρυμάτων;
Και βέβαια εμείς κάναμε την έφεσή μας, όμως τι καταλάβαμε; Ο πρόεδρος του Εφετείου, συνεπικουρούμενος από τις γνωματεύσεις των εμπειρογνωμόνων, απεφάνθη πως δεν υπήρχαν στοιχεία τα οποία να τεκμηρίωναν την ενοχή μου, ζητώντας έτσι την απαλλαγή μου, όμως ο Άρειος Πάγος με βρήκε και πάλι ένοχο. Ο εισαγγελέας ήταν εξίσου αμετακίνητος στην απόφασή του, όσο κι εγώ ο ίδιος βέβαιος για το αθώο του άρθρου μου, έτσι ανέτρεψε την ετυμηγορία στέλνοντάς την για τα περαιτέρω στο Γενικό Συμβούλιο.
Όμως οι δυνάμεις εκείνες που είχαν βαλθεί να με συντρίψουν, και οι οποίες κατάφερναν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους σε κάθε φάση της όλης διαδικασίας μετερχόμενες μεθόδους εντελώς άγνωστες σε μένα, έπιασαν πάλι να κινούν παρασκηνιακά τα νήματα. Απόρροια τούτου ήταν το Γενικό Συμβούλιο να με βρει κατά πλειοψηφία ένοχο, αποφαινόμενο ότι όντως είχα προσβάλει την τουρκική ταυτότητα.
Σαν περιστέρι
Είναι προφανές πως όλοι αυτοί που επεδίωκαν να με «απαλλοτριώσουν», καθιστώντας με αδύναμο κι εύκολη λεία στα πυρά τους, τελικά πέτυχαν τον στόχο τους. Μόνο λίγοι δεν είναι εκείνοι που με θεωρούν σήμερα άνθρωπο «ο οποίος όντως πρόσβαλε την τουρκική ταυτότητα», κι όλα αυτά χάρη στην παραπληροφόρηση και την υιοθέτηση αθέμιτων μεθόδων.
Ο σκληρός δίσκος του υπολογιστή μου είναι γεμάτος από μηνύματα πολιτών αυτής της κατηγορίας. Μηνύματα γεμάτα μίσος και απειλές. Σε ποιο βαθμό μπορεί να είναι βάσιμες αυτές οι απειλές, και σε πιο βαθμό λόγια του αέρα; Ειλικρινά αυτό δεν είμαι σε θέση να το γνωρίζω. Η πραγματική απειλή, αυτή που με τίποτε δεν μπορώ να αντέξω, είναι το ψυχολογικό μαρτύριο το οποίο υφίσταμαι.
Η σκέψη που με πιλατεύει διαρκώς και δε λέει να φύγει από το μυαλό μου είναι: «Άραγε τι πιστεύουν τώρα αυτοί οι άνθρωποι για μένα»; Η ειρωνεία του πράγματος είναι πως σήμερα χαίρω μεγαλύτερης "δημοφιλίας" απ' ότι πριν, και με τον τρόπο που με κοιτούν οι άνθρωποι είναι σαν να ρωτούν ο ένας τον άλλο, «Για δες, αυτός δεν είναι εκείνος ο Αρμένης;»
Κι εκεί που πάω να ηρεμήσω, να'σου αρχίζει πάλι το μαρτύριο. Η μια όψη αυτού του μαρτυρίου είναι η περιέργεια, η έλλειψη απάντησης στο επιτακτικό ερώτημα, η άλλη, η ανησυχία. Από τη μια μεριά η προσοχή κι η αυτοσυγκράτηση, από την άλλη το φυλλοκάρδι μου που τρέμει. Όμοια με το περιστέρι, έχω τα μάτια μου παντού, έτσι όπως κοιτώ πίσω μου, μπροστά μου, δεξιά κι αριστερά μου.
Και το κεφάλι μου σβουρίζει ίδια με του περιστεριού. Και το ίδιο αστραπιαία, έτσι που, προτού προλάβω να κοιτάξω προς τη μια μεριά, ήδη κοιτάζω προς την άλλη. Ιδού το τίμημα.
Και τι είπε ο υπουργός των Εξωτερικών Αμπντουλάχ Γκιουλ; Τι είπε ο υπουργός Δικαιοσύνης Τζεμίλ Τσιτσέκ;
«Δεν θα πρέπει να λέγονται υπερβολές σε ότι αφορά την ερμηνεία του Άρθρου 301. Μα όποιοι κρίνονται ένοχοι, δεν καταλήγουν στη φυλακή;» Λες και το να πληρώνεις το τίμημα για κάτι, σημαίνει πως πρέπει πάντα οπωσδήποτε να καταλήγεις πίσω απ' τα σίδερα. Δείτε το τίμημα. Ξέρετε, υπουργαίοι μου, τι τίμημα είναι να καταδικάζετε κάποιον να τρέμει σαν το περιστεράκι; Έχετε ιδέα; Τι στην ευχή, ποτέ σας δε ρίχνετε μια ματιά στα περιστέρια;
Ζήτημα ζωής και θανάτου
Τα όσα τράβηξα μόνο ασήμαντα δεν ήταν! Εγώ και η οικογένειά μου.
Ήταν φορές που στα αλήθεια σκέφτηκα να φύγω από τη χώρα. Ειδικά όταν οι απειλές είχαν στόχο τους πρόσωπα του άμεσου οικογενειακού μου περιβάλλοντος. Τότε αλήθεια τα έχανα.
Αυτό το περί «ζωής και θανάτου» σημαίνει μόνο ένα πράγμα, κι όσο για μένα, μπορώ από δική μου βούληση να γίνω μαχητής, όμως δεν έχω δικαίωμα να εκθέσω σε κίνδυνο τη ζωή και την ασφάλεια των δικών μου ανθρώπων. Εγώ μπορώ να γίνω ήρωας, όμως το τίμημα της όποιας ανδρείας μου δεν θα πρέπει να το πληρώσει άλλος άνθρωπος. Σε τέτοιες στιγμές απόγνωσης έβρισκα απάνεμο λιμάνι κοντά στην οικογένεια και στα παιδιά μου. Με στήριζαν με όλη τους τη δύναμη. Με εμπιστεύονταν. Κάθε που έλεγα, «Πάμε, φεύγουμε», ήταν υπ' ατμόν, κι όταν έλεγα, «Εδώ μένουμε», με υπάκουαν δίχως δεύτερη κουβέντα.
Να μείνω και να παλέψω
Να φύγουμε όμως και να πάμε πού; Στην Αμερική; Μα μέχρι ποιου σημείου μπορεί να αντέξει την αδικία ένας άνθρωπος σαν κι εμένα, που δε σηκώνει μύγα στο σπαθί του πάνω σε αυτό το ζήτημα; Αλλά και το να πήγαινα να ζήσω σε κάποια χώρα της Ευρώπης, ούτε αυτό με έκφραζε. Με ξέρω καλά. Τρεις μέρες στο εξωτερικό, κι αρχίζει και μου λείπει η πατρίδα μου. Τι στην ευχή να έκανα εκεί πέρα; Το να άφηνα «τις φωτιές της Κόλασης» και να άνοιγα πανιά για παράδεισους προκάτ ήταν κάτι κόντρα στη φύση μου.
Είμαστε, βλέπετε, από την πάστα των ανθρώπων που διακατέχονται από τον πόθο να μετατρέπουν τις κολάσεις σε παραδείσους.
Επιθυμία μας ήταν να ζήσουμε στην Τουρκία, κι έχουμε ηθικό καθήκον απέναντι στους φίλους μας, γνωστούς κι αγνώστους που μας στηρίζουν και παλεύουν για τη Δημοκρατία. Θα μείνουμε, λοιπόν και θα παλέψουμε. Κι αν πάντως έρθει κάποια μέρα που θα πρέπει να αναχωρήσουμε, τότε ας αναχωρήσουμε όπως αναχώρησαν οι απόγονοί μας καλή ώρα το 1915. Μην ξέροντας προς τα πούθε να τραβήξουμε, ακολουθώντας τα μονοπάτια που είχαν διαβεί κι εκείνοι, νιώθοντας τον πόνο και την αγωνία τους.
Έτσι κατατρεγμένοι θα αφήσουμε την πατρίδα μας. Για να καταλήξουμε όχι στα μέρη που θα τραβάει η ψυχή μας, αλλά σε κείνα όπου θα αντέξουν να μας πάνε τα πόδια μας.
Φοβισμένος κι ελεύθερος
Εύχομαι κι ελπίζω να μην αναγκαστούμε ποτέ να ζήσουμε τέτοια προσφυγιά. Έχουμε αρκετές ελπίδες κι άλλους τόσους λόγους για να μη ξαναπεράσουμε τέτοια πικρή εμπειρία. Ετοιμάζομαι τώρα να προσφύγω στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Μακάρι να 'ξερα πόσα χρόνια θα τραβήξει αυτή η υπόθεση.
Εκείνο όμως που ως ένα βαθμό με ανακουφίζει, είναι το ότι, αν μη τι άλλο, θα εξακολουθώ να ζω στην Τουρκία μέχρι να πάρει τέλος ετούτη η ιστορία. Κι αν βγει μια θετική απόφαση, το γεγονός ασφαλώς και θα με κάνει ευτυχέστερο και θα σημαίνει πως δεν θα αναγκαστώ ποτέ να εγκαταλείψω την πατρίδα μου.
Πολύ πιθανό το 2007 να είναι η πιο δύσκολη χρονιά. Οι δίκες θα συνεχιστούν, και νέες θα φθάσουν στο ακροατήριο. Κύριος οίδε με τι είδους αδικίες θα βρεθώ αντιμέτωπος. Όμως, τι κι αν όλα αυτά μέλλουν να συμβούν, υπάρχει κάτι που για μένα αποτελεί εγγύηση. Ναι, νιώθω σαν σκιαγμένο περιστέρι, όμως ξέρω καλά πως σε αυτήν τη χώρα οι άνθρωποι ούτε αγγίζουν, ούτε ενοχλούν τα περιστέρια. Και τα περιστέρια ζουν κι ευημερούν στην καρδιά των πόλεων.
Ε, ναι, αισθάνομαι λιγάκι φοβισμένος, μα κι απ' την άλλη ελεύθερος.
Πηγή: Kathimerini.gr
Κεφτεδάκια του Καρς (Αρμένικα)
(υλικά για 6 άτομα)
1/2 κιλό αρνίσιο κιμά
1/2 κιλό μοσχαρίσιο κιμά
2 φέτες μπαγιάτικο ψωμί
1 πράσινη πιπεριά
2 κρεμμύδια
λίγο μαϊντανό
1 κ.σ. κύμινο ή κολίανδρο
μαύρο πιπέρι
αλάτι
Για τον πουρέ σκόρδου
6-7 σκελίδες σκόρδου (βρασμένο)
50 γρ βούτυρο φρέσκο
Αλάτι
Για τη σάλτσα μαϊντανού
2 κ.σ. μαϊντανό ψιλοκομμένο
1 κ.σ. ελαιόλαδο
1 κ.σ. ξύδι
Πολτοποιούμε τα κρεμμύδια, μετά το ίδιο την πιπεριά με το ψωμί (στεγνό). Ψιλοκόβουμε το μαϊντανό.
Αναμειγνύουμε όλα αυτά με τους κιμάδες και προσθέτουμε αλάτι και μπαχαρικά.
Πλάθουμε σε αρκετά μεγάλα κεφτεδάκια και τηγανίζουμε.
Πουρέ σκόρδου
Βράζουμε τα σκόρδα και τα καθαρίζουμε. Πολτοποιούμε μαζί με 1 κ.σ. βούτυρο. Αλάτι και πιπέρι βάζουμε από
άνω στο σερβίρισμα.
Ζεματάμε το μαϊντανό σε βραστό νερό. Στο μούλτι και αυτός με λάδι και αλάτι.
Στη μέση ενός πιάτου βάζουμε τον πουρέ σκόρδου, γύρω γύρω τη σάλτσα μαϊντανού και από πάνω της τα
κεφτεδάκια.
Υλικά :
1/ Ένα κομμάτι μοσχαρίσιο κρέας 30cmX15cm περίπου και πάχους γύρο στα 8 cm (χωρίς κόκαλο και λίπος )
2/ Χοντρό αλάτι (το μέτριο όχι το πολύ χοντρό)
3/ 4 κουταλιές της σούπας Τσιμένι (τριμμένο Μοσχοσίταρο σε σκόνη)
4/ 4 κουταλιές της σούπας κόκκινο γλυκό πιπέρι
5/ 1 κουταλιά της σούπας μπουκοβο καυτερό
6/ Μια κουταλιά της σούπας ελαιόλαδο
7/ Μια κουταλιά της σούπας γεμάτη αλεύρι
8/ 2 Σκελίδες σκόρδο κοπανισμένες στο γουδί με ένα κουταλάκι αλάτι ψιλό και ένα κουταλάκι ελαιόλαδο
9/ Ένα κουταλάκι του γλυκού καλόξίδι
10/ Δυο κομμάτια ξύλου 35 cm X 20 cm και πάχους 2 cm καθαρά χωρίς βερνίκια και φάρμακα
Επί του έργου :
1/ Σε ένα ταψί βάζουμε το ένα το ξύλο και ρίχνομε σε όλη την επιφάνια του ξύλου αλάτι χοντρό μέχρι να ασπρίσει , εκεί επάνω βάζομε το κρέας ρίχνομε πάλι αλάτι και βάζουμε το δεύτερο ξύλο .
Στην συνέχεια επάνω βάζουμε ένα μεγάλο βάρος (μια πέτρα η ότι άλω έχετε 5-6 kg) για 24 ώρες για να φύγουν όλα τα υγρά , αυτό είναι το πάστωμα του κρέατος.
2/ Μετά 24 ώρες το βγάζουμε το τινάζουμε από τα τυχόν αλάτια που έχε και το σκουπίζουμε με ένα καθαρό πανί χωρίς χνούδι , κάνουμε στην μια του άκρη μια τρυπά και περνάμε ένα βαμβακερό νήμα και κάνουμε έναν γερό κόμπο, αυτό το κάνουμε για να μπορέσουμε αργότερα να το κρεμάσουμε, αφήνουμε στη άκρη το κρέας για να ετοιμάσουμε την επικάλυψη με τα μπαχαρικά
Επικάλυψη:
1/ Σε μια βαθιά κούπα ρίχνουμε τοτσιμενι , τοκόκκινο πιπέρι , τομπουκοβο , τοαλεύρι , τοσκόρδο ,τοξίδι , τοελαιόλαδο τα κάνουμε ένα πρόχειρο ανακάτωμα και στην συνέχεια ανακατεύοντας ρίχνομε σιγά σιγά βραστό νερό μέχρι να γίνει έναςσφιχτός πουρέςπολύ καλά ανακατεμένος
2/Και τώρα το πιο δύσκολο σημείο της συνταγής , βάζουμε το κρέας σε ένα ταψί και αρχίζουμε να απλώνουμε επάνω το μείγμα τον μπαχαρικών , αν θέλουμε αυτό μπορούμε να το κάνουμε έχοντας το κρέας κρεμασμένο από κάπου και να το μπαχαρόνουμε , βασικός σκοπός μας είναι να το κάνουμε τέλια κάλυψη και ομοιόμορφη με πάχος 5 χιλιοστών περίπου, προσοχή χωρίς κανένα κενό (αυτό αλώστε είναι και το πιο δύσκολο σημείο που θέλει προσοχή )
3/ Αφού κάνουμε την επικάλυψη, το υπόλοιπο του πουρέ τον μπαχαρικών που περίσσεψε το βάζουμε στο ψυγείο σε ένα τάπερ γιατί θα μας χρειαστεί,
το κρέας τώρα το κρεμάμε σε καλά αεριζόμενο μέρος στο μπαλκόνι χωρίς να το βλέπει ο ήλιος για να ξεραθεί και να το ψήσουνε τα μπαχαρικά,
Αν έχετε κανένα από εκείνα τα παλιά φανάρια με την σίτα γύρο γύρο καλά είναι να το βάλετε μέσα εκεί για καλύτεροι προστασία από τα έντομα , το σημαντικό είναι πάντως να είναι εκτεθειμένο σε ρεύματα αέρα και στο φως , όχι όμως στον ήλιο.
4/ Μπορούμε να κόψουμε σεπολύ λεπτές φέτες και να φάμε μετά δέκα μέρες.
Λεπτομέρειες:
1/ Αν είναι κρύος ο καιρός μπορούμε να το έχουμε έξω φτάνει κάθε φορά που κόβουμε, την εκτεθειμένη επιφάνια να την αλείφουμε με λίγο από το μίγμα που έχουμε στο ψυγείο.
2/ Αν είναι καλοκαίρι καλά είναι να το έχουμε στο ψυγείο.
3/ Όσο πιο πολύ κάθετε έξω τόσο πιο πολύ στεγνώνει και γίνεται πιο πικάντικο , αλλά και σκληρό.
4/ Αγαπάει πολύ τον ξερό βόρειο άνεμο , και πιθανόν να πιάσει λίγο μούχλα εξωτερικά από τον παρατετεμένουγρο νοτια ,χορις αυτό να σημαίνει ότι χάλασε μέσα το κρέας
5/ Αν δούμε ότι έχει πολύ υγρασία έξω μπορούμε να τον βάλουμε στο ψυγείο , μέχρι να αλλάξει ο καιρός και να γίνει πιο ξερός .
6/ Της πρώτες μέρες που θα το κρεμάσουμε , μπορεί οι κρουστά να μας κάνη ρωγμές πρέπειαμέσως να της κλίσουμε με το μίγμα που κρατήσαμε .
7/ Η παραδοσιακή συνταγή θέλει κρέας καμηλίσιο , αλλά που να βρεις καμήλα .
8/ όπως συμβαίνει με όλες της παραδοσιακές συνταγές δεν υπάρχει ακριβής αναλογία υλικών , ο καθένας προσαρμόζει την συνταγή στα μετρά του , μη φοβηθείτε λοιπόν να πειραματίστε με κύμινο , με μαύρο πιπέρι ,με σιναπόσπορο , κ.λ.π
Πηγή: ΓΑΙΑ
Στον παρακάτω σύνδεσμο, μπορείτε να δείτε πληροφορίες σχετικά με την Αρμενία από το άριστο site της Wikipedia:
