Η Τουρκοαζέρικη διάσταση και η Τουρκοαρμένικη προσέγγιση

Μεγάλες αντιδράσεις προκάλεσαν στην Ευρώπη οι πρόσφατες δηλώσεις του προέδρου του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίεφ, που έσπασε τη διετή σιωπή του, δημοσιοποιώντας τα εμπόδια που βάζει η Τουρκία στις εξαγωγές φυσικού αερίου της χώρας του προς την Ευρώπη.

Η πολιτική της Άγκυρας είναι πολύ πιθανό να προκαλέσει περαιτέρω καθυστερήσεις στα σχέδια της Ε.Ε., όσον αφορά τους αγωγούς Nabucco και Southern Corridor, οι οποίοι στηρίζονται στο Αζερμπαϊτζάν ως χώρα «κλειδί» στην προμήθεια αερίου για τη λειτουργία τους. Το αέριο των Αζέρων θα είναι βασικός προμηθευτής για τον Nabucco, που υποστηρίζεται από τις Βρυξέλλες και την Ουάσινγκτον και αναμένεται να τεθεί σε λειτουργία το 2014-15.

Επίσης, το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί κόμβο μεταφοράς για το φυσικό αέριο από το Τουρκμενιστάν, που θα περάσει από τον Nabucco με κατεύθυνση την Ευρώπη. Παρ’ όλα αυτά, η κυβέρνηση της Τουρκίας θέτει απίστευτους όρους για την τιμή διόδου του αζέρικου αερίου. Η στάση αυτή υποσκάπτει την αξιοπιστία της Άγκυρας απέναντι σε χώρες παραγωγής αερίου πιο ανατολικά, όπως το Τουρκμενιστάν, οι οποίες αναζητούν μία αξιόπιστη δίοδο μεταφοράς του αερίου τους προς την Ευρώπη.

Ψίχουλα
Σύμφωνα με τον κ. Αλίεφ, η Άγκυρα πληρώνει περίπου το ένα τρίτο της μέσης τιμής αζέρικου αερίου που πληρώνει η Ευρώπη τα τελευταία χρόνια. Η τελευταία πρόταση της Άγκυρας προς το Μπακού είναι λίγο καλύτερη, αλλά παραμένει κατά 50% χαμηλότερη από την τιμή που πληρώνει η Τουρκία για το ρωσικό αέριο. Οι Αζέροι θα δεχθούν μία τιμή που θα είναι 10% λιγότερο από αυτό που οι Τούρκοι πληρώνουν στους Ρώσους, αλλά σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται να δεχθούν την προκλητική προσφορά της Άγκυρας, σύμφωνα με τον Αζέρο πρόεδρο.

Σύμφωνα με διμερή συμφωνία του 2002, το Αζερμπαϊτζάν πουλάει αέριο στην Τουρκία για 120 δολάρια τα 1.000 κυβικά μέτρα. Η τιμή αυτή ίσως να ήταν αποδεκτή το 2002, αλλά είχε ήδη χάσει τη βάση της με την λήξη της συμφωνίας τον Απρίλιο του 2007. Από τότε μέχρι σήμερα η Άγκυρα βρίσκει δικαιολογίες και καθυστερεί τις διαπραγματεύσεις για τη νέα τιμή, συνεχίζοντας να πληρώνει με την παλαιά τιμή, παζαρεύοντας αύξηση πολύ χαμηλότερη της ευρωπαϊκής αγοράς και αποκομίζοντας τεράστια κέρδη στο μεσοδιάστημα. Το Αζερμπαϊτζάν πουλάει περίπου 7 δισ. κυβικά μέτρα φυσικού αερίου τον χρόνο στην Τουρκία σε πολύ μειωμένες τιμές, χάνοντας πολλά χρήματα στην πορεία.

Η κυβέρνηση Ερντογάν προβάλλει επίσης εμπόδια στην συμφωνία μεταφοράς φυσικού αερίου από το Αζερμπαϊτζάν μέσω Τουρκίας προς την Ευρώπη. Χωρίς την ολοκλήρωση αυτής της συμφωνίας, η διακυβερνητική συμφωνία για τον Nabucco δεν είναι δυνατόν να καταστεί ενεργός στο τουρκικό έδαφος. Σύμφωνα με τον πρόεδρο Αλίεφ, η τουρκική κυβέρνηση προτείνει αμοιβή μεταφοράς κατά 70% μεγαλύτερη από αυτή που χρεώνουν άλλες χώρες, με αποτέλεσμα να αμφισβητεί το πνεύμα της διακυβερνητικής συμφωνίας για τον Nabucco, η οποία μιλάει για αμοιβή βασιζόμενη στο κόστος.

Την ίδια στιγμή, η Άγκυρα δεν γνωστοποιεί την ποσότητα αερίου που πρόκειται να εισάγει από το Αζερμπαϊτζάν τα επόμενα χρόνια. Τα μεγέθη αυτά, μαζί με την τιμή και την αμοιβή μεταφοράς, είναι απαραίτητα ώστε το στρατηγικής σημασίας Shah Deniz Consortium να προχωρήσει από τη φάση 1 στη φάση 2. Η φάση 2 αποτελεί την βασική πηγή προμήθειας του πρώτου μέρους του αγωγού Nabucco.

Η εκκίνηση της εμπορικής παραγωγής αερίου της φάσης 2 του Shah Deniz έχει ήδη καθυστερήσει δύο χρόνια, κυρίως λόγω της τακτικής της Άγκυρας. Η φάση 2 θα αυξήσει την παραγωγή από 9 δισ. σε 16 δισ. κυβικά μέτρα τον χρόνο. Η εκκίνησή της είναι εφικτή μέχρι το 2015 και το Consortium έτοιμο για επένδυση 20 δισ. δολαρίων μέχρι το 2010, με δεδομένο ότι η Άγκυρα θα συνεργαστεί καλή τη πίστει. Αυτή τη στιγμή υπάρχει ανησυχία και ίσως, εάν η Τουρκία συνεχίσει τα τερτίπια της, το Consortium θα αναζητήσει εναλλακτικές διαδρομές μεταφοράς. Οι έξι χώρες που συμμετέχουν στον Nabucoo και η Ελλάδα, η Ιταλία και η Ελβετία, εκφράζουν ενδιαφέρον για την αγορά αζέρικου αερίου.

Εναλλακτικές
Το Αζερμπαϊτζάν δεν στερείτε εναλλακτικών λύσεων για την εξαγωγή του αερίου του. Στις 14 Οκτωβρίου η κρατική εταιρεία πετρελαίου υπέγραψε συμφωνία με την Gazprom για εξαγωγή στη Ρωσία αρχικά 500 εκ. κυβικών μέτρων τον χρόνο, με προοπτική αύξησης. Επίσης, εξετάζεται η εξαγωγή μικρών ποσοτήτων αερίου προς το Ιράν στις αρχές του 2010. Αγωγοί προς την Ρωσία και το Ιράν είναι ήδη διαθέσιμοι με δυνατότητα 10 δισ. κυβικών μέτρων τον χρόνο.

Περαιτέρω, για πρώτη φορά ο κ. Αλίεφ αναφέρθηκε στον προτεινόμενο αγωγό White Stream, ο οποίος σχεδιάζεται να μεταφέρει αζέρικο αέριο μέσω της Γεωργίας και της Μαύρης Θάλασσας στη Ρουμανία και μετά στην Ε.Ε. Ο κύριος Αλίεφ συζήτησε τον αγωγό αυτό με τον πρόεδρο της Ρουμανίας Τράιαν Μποσέσκου στα τέλη Σεπτεμβρίου στο Βουκουρέστι, στο πλαίσιο της Συμφωνίας Στρατηγικής Συνεργασίας που υπέγραψαν οι δύο πρόεδροι. Ο White Stream αποτελεί ένα μέρος του Southern Corridor της Ε.Ε. Αυτή η επιλογή δίνει τη δυνατότητα στους παραγωγούς αερίου της Κασπίας να καταδείξουν ότι η Τουρκία δεν κατέχει το μονοπώλιο μεταφοράς αερίου προς την Ευρώπη.

Ρήγμα στις διπλωματικές σχέσεις Τουρκίας - Αζερμπαϊτζάν

Σε φάση διάστασης έχουν εισέλθει οι διπλωματικές σχέσεις Τουρκίας - Αζερμπαϊτζάν, μετά την απόφαση της Άγκυρας να προχωρήσει στη «διευθέτηση» των διαφορών της με το Ερεβάν. Η έντονη δυσαρέσκεια του Μπακού για τη στάση της ισλαμικής κυβέρνησης ΑΚΡ αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο αναδιαμόρφωσης των στρατηγικών συσχετισμών στην περιοχή του Καυκάσου.

Οι διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών, όπως όλα δείχνουν, έχουν εισέλθει σε μια νέα περίοδο ύφεσης. Αφορμή αυτήν τη φορά υπήρξε η βούληση της ισλαμικής κυβέρνησης ΑΚΡ να «γεφυρώσει» τις ιστορικές διαφορές που διχάζουν την Άγκυρα και το Ερεβάν. Τα δύο πρωτόκολλα που σύναψε η Τουρκία με την Αρμενία στις αρχές του Οκτωβρίου, παρά τις αντιρρήσεις του Μπακού, είχαν ως συνέπεια η αζέρικη πρωτεύουσα να δείξει έμπρακτα τη δυσαρέσκειά της για τη στάση που τήρησε η Άγκυρα.

Το διπλωματικό επεισόδιο αφορά την απαγόρευση ανάρτησης της τουρκικής σημαίας, αρχικά στο τουρκικό στρατιωτικό κοιμητήριο στο Μπακού και, αργότερα, στο παράρτημα της Προεδρίας Θρησκευτικών Υποθέσεων της Τουρκίας στην ίδια πόλη. Σύμφωνα με την Άγκυρα, η στάση των Αζέρων μπορεί να αποδοθεί στην πικρία που προκάλεσε, εκτός των άλλων, και το ατυχές επεισόδιο της σπίλωσης της σημαίας του Αζερμπαϊτζάν /Καραμπάχ, που προκλήθηκε από την τουρκική αστυνομία στην πρόσφατη συνάντηση των εθνικών συγκροτημάτων ποδοσφαίρου της Τουρκίας και της Αρμενίας στην Προύσα.

Αναφορικά με το παράρτημα της Προεδρίας, η Άγκυρα ισχυρίζεται ότι το Μπακού παραβίασε το Σύμφωνο της Βιέννης, το οποίο ρυθμίζει τις διπλωματικές σχέσεις των χωρών. Υποστηρίζει συγκεκριμένα ότι το κτίριο ανήκει στην τουρκική πρεσβεία και συνεπώς το Μπακού δεν έχει δικαίωμα λόγου. Από τη μεριά της η αζέρικη ηγεσία προβάλλει ως αιτιολογία την πρόσφατη θέσπιση νόμου που ρυθμίζει τα της ανάρτησης ξένης σημαίας στη χώρα και δεν παραλείπει να υπογραμμίσει, επιδεικνύοντας διπλωματική ευστροφία, ότι παρά τα όσα συνέβησαν ο σεβασμός και η εκτίμηση προς το τουρκικό έθνος παραμένουν αναλλοίωτα.

Η επιλογή των σημείων όπου εφαρμόστηκε ο νέος νόμος δεν είναι καθόλου τυχαία. Το μεν κοιμητήριο παραπέμπει σε μια ιστορική στιγμή της αζέρικης πρωτεύουσας, την κατάληψή της από τα οθωμανικά στρατεύματα λίγο πριν από το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το δε κτίριο στο οποίο στεγάζεται το παράρτημα της Προεδρίας Θρησκευτικών Υποθέσεων συμβολίζει τον θεσμό που κατ’ εξοχήν διχάζει τους δύο λαούς, καθώς συμβάλλει στη διάδοση του τουρκικού σουνιτικού Ισλάμ, σε μια χώρα που επικρατεί το σιιτικό Ισλάμ. Οι Αζέροι, με τις επιλογές αυτές, φαίνεται να θέλησαν να υπενθυμίσουν στην Άγκυρα τις ιδιαιτερότητες της εθνικής τους ταυτότητας, παρά τα κοινά γλωσσικά και πολιτισμικά στοιχεία που έχουν με τους Τούρκους. Κι αυτό γιατί, με τη συμπεριφορά της, η Άγκυρα έδειξε ότι ποσώς ενδιαφέρεται για το κατεχόμενο Καραμπάχ, αλλά νοιάζεται πρωτίστως για το πώς θα αποκτήσει μια «φιλειρηνική» εικόνα και το απαραίτητο γόητρο που θα της παράσχει διεθνή αναγνώριση ως ανερχόμενη «μεγάλη δύναμη», όπως επιθυμεί να αποκαλείται.

Κρίνοντας λοιπόν ότι οι τουρκοαζέρικες σχέσεις χρήζουν αποκατάστασης, ο τούρκος υπουργός Εξωτερικών Α. Νταβούτογλου δεν δίστασε ακόμη και να επισκεφθεί το Μπακού με την ευκαιρία της πραγματοποίησης εκεί της Συνόδου υπουργών Εξωτερικών του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας των Παρευξεινίων Χωρών, παρέχοντας αυτοπροσώπως διαβεβαιώσεις για τη στήριξη της Άγκυρας στο Μπακού όσον αφορά το θέμα του Καραμπάχ.

Εντούτοις, η αζέρικη ηγεσία, που θεωρούσε τη μη σύναψη διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Αρμενίας ως εγγύηση και ενίοτε ως μοχλό πίεσης προς το Ερεβάν, μετά από αυτήν την προσέγγιση, παρά τις μύριες όσες διαβεβαιώσεις συνεχίζει να παρέχει η Άγκυρα, θεωρεί ότι έχει υπονομευτεί ανεπανόρθωτα το εθνικό της συμφέρον. Για να τεθεί μάλιστα φραγμός στην περαιτέρω ολίσθηση δεν δίστασε να κοινοποιήσει, λίγο μετά τη σύναψη των πρωτοκόλλων, τις προθέσεις της για τη λήψη ευνοϊκότερων γι' αυτή μέτρων σε μια σειρά από θέματα, όπως η αύξηση της τιμής του φυσικού αερίου που διοχετεύεται στην τουρκική αγορά.

Η τουρκοαζέρικη διάσταση, που προκλήθηκε από την τουρκοαρμενική προσέγγιση, σηματοδοτεί μια νέα πολιτική εκ μέρους της Τουρκίας στον Καύκασο.

Η νέα εικόνα που σχηματίστηκε, με τη Συρία και την Αρμενία να γίνονται αποδέκτες, φαινομενικά τουλάχιστον, του «διπλωματικού ανοίγματος» της Άγκυρας, δίνει την εντύπωση ότι η Άγκυρα επιδιώκει να διαμορφώσει τους συσχετισμούς στην ευρύτερη περιοχή του Καυκάσου και της Μέσης Ανατολής.

Η ρήξη που επήλθε στον στρατηγικό άξονα Τουρκίας-Ισραήλ, από τον οποίο η Άγκυρα ευνοήθηκε στο έπακρο όλο αυτό το διάστημα, καθώς και η ψύχρανση των σχέσεων με μια παραδοσιακή σύμμαχο, όπως το Αζερμπαϊτζάν, συνηγορούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Εντούτοις, τα φιλόδοξα σχέδια της Άγκυρας, κι αν ακόμη έχουν εξασφαλίσει τις ευλογίες των υπερδυνάμεων, είναι αμφίβολο αν θα αφήσουν αδιάφορες τις άμεσα ενδιαφερόμενες χώρες της περιοχής.

Το διακύβευμα για την Τουρκία είναι ότι στην προσπάθειά της να ανέλθει τη διεθνή ιεραρχία, κινδυνεύει να απογυμνωθεί από τους στενούς της συμμάχους στην περιοχή.

Το γεγονός αυτό θα επιβεβαιώσει την άποψη ότι ο ηγετικός ρόλος που επιδιώκει να διαδραματίσει η Άγκυρα στην περιοχή απέχει πολύ από την αναγνώρισή της εκ μέρους των γειτονικών χωρών ως απόλυτης περιφερειακής «υπερδύναμης».