Μια ανακαίνιση ξορκίζει το παρελθόν

Tο τουρκικό υπ. Πολιτισμού αναστηλώνει την αρμενική εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στη λίμνη Βαν

Πρόκειται για ένα από τα εντυπωσιακότερα έργα όχι μόνο της αρμενικής, αλλά της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής παράδοσης. Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στο νησάκι Ακνταμάρ της λίμνης Βαν καθηλώνει, όχι μόνο με την τελειότητα των γραμμών της, αλλά και με την εξαιρετική θέση της. Δεσπόζει σε λοφίσκο, προσφέροντας ένα πανόραμα της λίμνης και των χιονοσκεπών όγκων που την περιβάλλουν. Από το γνωστότερα μνημεία της Τουρκίας, προβάλλει σε χιλιάδες τουριστικές αφίσες. Oπως και η Παναγία Σουμελά του Πόντου όμως, το Ακνταμάρ αποτελεί όχι μόνο μνημείο – απόκτημα του τουρκικού τουρισμού, αλλά και μαρτυρία της τραγικής και βίαιης ιστορίας της χώρας.

Eθνικό σύμβολο

Την Εκκλησία ανήγειρε ο Αρμένιος βασιλιάς Γκαγκίκ Ατζρουνί μεταξύ 915 και 921. Πρόκειται για σταυροειδή ναό με υψηλό κωνικό τρούλο. Το εσωτερικό είναι στολισμένο με τοιχογραφίες, το εξωτερικό με γλυπτά απαράμιλλης τέχνης. Μέχρι τις γενοκτόνες σφαγές των Αρμενίων το 1915, οι γύρω επαρχίες διέθεταν ακμαία αρμενική πλειοψηφία και ώς το 1895, ο ναός, αρμενικό εθνικό σύμβολο, ήταν η έδρα των τοπικών εκκλησιαστικών αρχών. Βρισκόταν σε άρτια κατάσταση και προκαλούσε τη σαγήνη Ευρωπαίων περιηγητών, πολλοί από τους οποίους πρωτοαντίκρυζαν εδώ τη λαμπρότητα της μεσαιωνικής αρμενικής αρχιτεκτονικής.

Το ποίμνιο της εκκλησίας κατεσφάγη ή εξορίσθηκε στην έρημο της Συρίας το 1915 και η εκκλησία –όπως εκατοντάδες άλλες στην Ανατολική Τουρκία– ερήμωσε. Οι Αρμένιοι δεν επέστρεψαν ποτέ. Οι επιζώντες σκορπίσθηκαν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα και μόνο η κοινότητα της Κωνσταντινούπολης γλίτωσε στην Τουρκία, με 65.000 μέλη σήμερα. Το επίσημο τουρκικό κράτος, ως τελειωτική πράξη, επεδόθη σε μία εκστρατεία αφανισμού των αρμενικών μνημείων, θέλοντας να εξαλείψει τα ίχνη της αρμενικής παρουσίας στην περιοχή. Στο βιβλίο του «From the Holy Mountain», ο William Darlymple δίνει σοκαριστικές περιγραφές αυτής της τουρκικής πρακτικής, που συνεχίστηκε αδιάκοπα από το 1915 ώς τα μέσα της δεκαετίας του 1990.

Kαταστροφές

Κλιμάκια κρατικών υπαλλήλων χτένιζαν την Aνατολική Μικρά Ασία, εντοπίζοντας τα αρμενικά κατάλοιπα και καταστρέφοντάς τα. Εκκλησίες ανατινάχθηκαν ή γκρεμίσθηκαν, οι περίφημοι πέτρινοι σκαλιστοί σταυροί (χατσκάρ) θρυμματίσθηκαν. Από 2.549 καταγεγραμμένα εκκλησιαστικά κτίρια σώζονται μόνο 197, καταγγέλλει ο συγγραφέας. Στην ίδια την εκκλησία του Ακνταμάρ, ο τρούλος κατέρρευσε με αποτέλεσμα το νερό να καταστρέψει τις τοιχογραφίες, ενώ οι χωρικοί και στρατιώτες από τα γύρω χωριά χρησιμοποιούσαν τα γλυπτά των προσόψεων ως στόχους για σκοποβολή... Πολλές τοιχογραφίες έχουν καλυφθεί με γκράφιτι. Oλα αυτά συνέβαιναν μακριά από τα μάτια των ξένων, εφόσον η Τουρκία είχε χαρακτηρίσει «μεθοριακή ζώνη» μεγάλο τμήμα της άλλοτε Αρμενίας, θέτοντας προσκόμματα στην επίσκεψη αλλοδαπών. Ιστορικοί που επιχείρησαν επιτόπια έρευνα απελάθηκαν κακήν κακώς.

Με δεδομένο αυτό το ιστορικό, επαινέθηκε στον τουρκικό και τον διεθνή Tύπο η έναρξη εργασιών αναστήλωσης της εκκλησίας από το τουρκικό υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο μάλιστα αναλαμβάνει και το κόστος, ύψους 1,5 εκατομμυρίων δολαρίων. Η ανακαίνιση ερμηνεύεται ως απάντηση στη συνεχή κριτική της Ευρωπαϊκής Eνωσης, που έχει επανειλημμένα επιστήσει την προσοχή της τουρκικής κυβέρνησης στην ελλιπή προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Η Ε.Ε. είχε καλέσει πέρσι τις αρχές να επιδιώξουν την αναγραφή του ναού στη Λίστα Παγκόσμιας Κληρονομίας της Unesco.

Δήλωση Eρντογάν

Ο πρωθυπουργός T. Eρντογάν δήλωσε πως η ανακαίνιση αποτελεί κίνηση καλής θέλησης της Τουρκίας, χωρίς να κατονομάζει τον αποδέκτη, ίσως γιατί η παραδοχή ότι το μνημείο αποτελεί σύμβολο των απανταχού Αρμενίων είναι ακόμη «ταμπού». Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ζητήθηκε από τον Αρμένιο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μεσρόπ Μουταφιάν να υποδείξει Αρμένιο αρχιτέκτονα που να επιβλέψει τις εργασίες. Επελέγη τελικά ο Ζακαρία Μιντάνογλου.

Ο Μεσρόπ Μουταφιάν δήλωσε πως θα επιθυμούσε το Ακνταμάρ να λειτουργεί ως ναός μια φορά το χρόνο, ενώ ο διεθνής Tύπος ευχήθηκε η ανακαίνιση να φέρει την Τουρκία και την Αρμενία πιο κοντά. Οι δύο χώρες δεν διατηρούν διπλωματικές σχέσεις και το μεταξύ τους σύνορο είναι κλειστό. Αν και ο εξορκισμός της γενοκτονίας φαίνεται πως θα χρειασθεί πολλή μεγαλύτερη προσπάθεια από την τουρκική πλευρά, ενθαρρυντική χαρακτήρισε ο Tύπος την κατακόρυφη αύξηση του αριθμού Αρμενίων επισκεπτών, που σπεύδουν να προσκυνήσουν στις δικές τους «χαμένες πατρίδες».